، این مسجد یادگار بانویی است که نامش با فرهنگ‌سازی، وقف و شکوه هنر اسلامی گره خورده است اما سرنوشت تلخ سیاسی سبب شد آرامگاه او نه در جوار حرم رضوی که در هرات قرار بگیرد. 

پژوهشگر گروه فرهنگ و هنر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، هم  زمان با سال روز آغاز بنای مسجد گوهرشاد در کنار حرم مطهر امام رضا(ع) به دستور بانو گوهرشاد بیگم در سال ۸۱۲  قمری، مسجد گوهرشاد را یکی از درخشان‌ترین نمودهای هنر تیموری دانست و گفت: مسجد گوهرشاد، بنایی چهارایوانی است که در دوره تیموری و به دست قوام‌الدین شیرازی ساخته شد. 

 بهزاد نعمتی افزود: این مسجد هم به لحاظ معماری و هم تزیینات هنری، اثری منحصربه‌فرد است و در طول قرن‌ها استحکام و شکوه خود را حفظ کرده است.

وی ادامه داد: قوام‌الدین شیرازی هنگام طراحی مسجد با چالش مهمی روبه‌رو بود؛ اینکه بنایی باشکوه بسازد، اما سایه‌ای بر بارگاه مطهر امام رضا(ع) نیفکند، به همین دلیل نمای بیرونی خاصی برای مسجد طراحی نشد. از بیرون این بنا در کالبد حرم مطهر گم شده است، اما فضای داخلی آن با ایوان‌ها و تزیینات در نهایت عظمت و زیبایی ساخته شده است.

او یکی از ویژگی‌های خاص مسجد گوهرشاد را اتصال ایوان جنوبی یا همان ایوان مقصوره به گنبدخانه دانست و گفت: به دلیل محدودیت فضایی، معمار نتوانست گنبدخانه‌ای مستقل بسازد، بنابراین فضای زیر گنبد به ایوان جنوبی متصل شد و این مسجد را از دیگر بناهای مذهبی متمایز ساخت.

مسجد گوهرشاد شاهکاری هنری

این پژوهشگر افزود: زیبایی مسجد تنها در معماری خلاصه نمی‌شود. نقاشی‌ها و کاشی‌کاری‌های چشمگیر، جلوه‌ای خاص به این مکان داده است. زیر گنبدخانه، نقاشی‌های هنری دیده می‌شود. شبستان‌ها با گچ ساده تزیین شده و سایر بخش‌ها به‌ویژه گنبد و ایوان‌ها با کاشی معرق، معقلی و کاشی نره پوشانده شده‌اند. همچنین کتیبه‌هایی به خط بایسنقر میرزا و با نام گوهرشاد خاتون هنوز زینت‌بخش مسجد است.

نعمتی ادامه داد: ساخت مسجد گوهرشاد در دوره تیموری، نقطه عطفی در توسعه فضای اطراف حرم مطهر بود. پس از ساخت این مسجد، دارالحفاظ تکمیل و دارالسیاده بازسازی شد. همچنین راهرویی کوچک میان مسجد و بازار ایجاد شد که هنوز نمونه‌ای ارزشمند از تزیینات تیموری را در خود دارد.

وقف‌نامه‌ای ماندگار

وی خاطرنشان کرد: گوهرشاد خاتون 8 سال پس از ساخت مسجد، برای تداوم حیات آن اقدام مهمی انجام داد، او وقف‌نامه‌ای مفصل تنظیم کرد و املاک زیادی را به مسجد اختصاص داد. این موقوفه به قدری گسترده بود که توانست هزینه‌های نگهداری بنا را در طول قرون تضمین کند. به جرات می‌توان گفت در میان آثار تیموری مسجد گوهرشاد منسجم‌ترین و باشکوه‌ترین بناست.

مسجدی در هرات

او با بیان اینکه، گوهرشاد تنها به ساخت این مسجد در شهر مشهد بسنده نکرد؛ بلکه مسجدی دیگر در هرات بنا کرد، ادامه داد: مسجد گوهرشاد هرات از نظر ابعاد و معماری قابل‌توجه است، اما رونق و زنده‌بودن مسجد گوهرشاد مشهد را ندارد. بااین‌حال آرامگاه بانو گوهرشاد در همین مسجد هرات قرار گرفته است.

نعمتی اظهار کرد: باوجود علاقه فراوان به مشهد و مسجدی که خود بانی آن بود، گوهرشاد خاتون هرگز در این مکان دفن نشد. او در سن ۸۸ سالگی قربانی دسیسه‌های سیاسی در هرات شد و همان جا به خاک سپرده شد. این در حالی بود که آرزو داشت، پس از مرگ در جوار حرم امام رضا (ع) آرام گیرد.

نعمتی گفت: مسجد گوهرشاد امروز نه‌تنها محل عبادت زائران و مجاوران بلکه نماد پیوند هنر، ایمان و فرهنگ اسلامی است. شکوه معماری آن یادآور نبوغ معماران تیموری و روح بلند بانی‌اش، بانویی فرهنگ‌ساز به نام گوهرشاد خاتون است. بانویی که با همه آرزوهایش برای مشهد، آرامگاهش در هرات باقی ماند اما یاد و نامش در جوار بارگاه امام هشتم (ع) جاودانه است.