، قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ یکی از مهم‌ترین رخدادهای تاریخ معاصر ایران و نقطه عطفی در مبارزه ملت ایران علیه نظام سلطنتی پهلوی بود؛ قیامی که نه تنها اقتدار رژیم شاه را به چالش کشید، بلکه هویت نوینی از مبارزه دینی و مردمی را در برابر نظام استبدادی وقت به تصویر کشید. در این قیام، مردم به رهبری روحانیت، به ویژه حضرت امام خمینی (ره)، علیه ظلم و فساد دستگاه حاکمه به پا خاستند و با وجود سرکوب خونین، مسیر انقلاب اسلامی را هموار کردند.

زمینه‌های شکل‌گیری قیام ۱۵ خرداد چه بود؟

برای درک بهتر چرایی و چگونگی قیام ۱۵ خرداد، باید نگاهی به بسترهای سیاسی و اجتماعی دهه ۳۰ و اوایل دهه ۴۰ شمسی انداخت. بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و بازگشت محمدرضا شاه به قدرت، حکومت پهلوی با اتکا به حمایت غربی‌ها، به‌ویژه آمریکا، تلاش کرد پایه‌های حکومت استبدادی خود را مستحکم‌تر کند. این در حالی بود که جامعه ایران دچار نارضایتی شدید از فساد، فقر، وابستگی اقتصادی، و فشارهای سیاسی و فرهنگی بود.

در این میان، انقلاب سفید شاه و مردم که در سال ۱۳۴۱ آغاز شد، یکی از نقاط مناقشه‌آمیز میان حکومت و نیروهای مذهبی بود. لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی که شرط اسلام را برای انتخاب‌شوندگان حذف و به زنان حق رأی می‌داد، به‌عنوان تلاشی برای تضعیف موقعیت علما و تغییر ساختار دینی جامعه تلقی شد. امام خمینی و دیگر مراجع تقلید با قاطعیت به این لایحه اعتراض کردند و موفق شدند حکومت را وادار به عقب‌نشینی کنند.

اما با مطرح شدن اصول شش‌گانه انقلاب سفید، روحانیون به‌ویژه امام خمینی، نسبت به اهداف پنهان آن هشدار دادند. ایشان این اصلاحات را ابزار سلطه بیگانگان و تلاشی برای ریشه‌کن کردن اسلام در ایران می‌دانستند. مخالفت علنی امام با انقلاب سفید و درخواست تحریم رفراندوم، موجب افزایش تنش میان ایشان و حکومت شد.

عاشورای ۴۲؛ جرقه قیام ۱۵ خرداد بود

در روز ۱۳ خرداد ۱۳۴۲ (مصادف با عاشورای حسینی)، امام خمینی در مدرسه فیضیه قم سخنرانی تاریخی و آتشینی علیه رژیم شاه و شخص محمدرضا پهلوی ایراد کرد. ایشان با اشاره به ظلم بنی‌امیه و شباهت آن به وضعیت روز جامعه ایران، شاه را مخاطب قرار داد و هشدار داد که اگر به اقدامات ضداسلامی خود ادامه دهد، ملت در برابر او خواهند ایستاد.

این سخنرانی بازتاب گسترده‌ای در میان مردم داشت و خشم رژیم را برانگیخت. بامداد روز ۱۵ خرداد، مأموران ساواک به خانه امام یورش برده و ایشان را دستگیر کردند. خبر دستگیری امام به سرعت در شهرهای مختلف منتشر شد و خشم عمومی را برانگیخت.

قیام ۱۵ خرداد با حضور گسترده مردمی همراه بود 

صبح روز ۱۵ خرداد، مردم قم، تهران، ورامین، پیشوا، کاشان، مشهد و چند شهر دیگر به خیابان‌ها آمدند و با شعارهای "درود بر خمینی" و "مرگ بر شاه"، اعتراض خود را نسبت به بازداشت مرجع تقلید شیعیان اعلام کردند. در تهران، بازار تعطیل شد و راهپیمایی‌های گسترده‌ای در جنوب شهر شکل گرفت. در قم، مردم به سوی بیت امام حرکت کردند. در ورامین و پیشوا نیز کشاورزان و کارگران با پای پیاده به سمت تهران حرکت کردند تا صدای اعتراض خود را به گوش حکومت برسانند.

نیروهای نظامی با تمام توان وارد میدان شدند و با استفاده از گلوله‌های جنگی به سرکوب مردم پرداختند. تنها در تهران ده‌ها نفر کشته و صدها نفر مجروح شدند. در میدان ارک، میدان شوش، بازار و سایر نقاط شهر، صدای گلوله و فریاد شنیده می‌شد. در ورامین نیز ده‌ها تن از مردم بی‌دفاع به خاک و خون کشیده شدند.

آمار دقیقی از شهدای قیام در دست نیست، اما برخی منابع تعداد جان‌باختگان را بین چند صد تا چند هزار نفر اعلام کرده‌اند. رژیم تلاش کرد با اعمال سانسور شدید خبری، ابعاد فاجعه را پنهان کند، اما انتشار خبر از طریق شبکه‌های مردمی و روحانیون، چهره واقعی حکومت را برای مردم آشکار کرد.

پیامدهای قیام ۱۵ خرداد چه بود؟

رژیم شاه پس از سرکوب قیام، تلاش کرد آن را به عنوان حرکتی اغتشاش‌گرانه و تحریک‌شده از سوی عوامل خارجی معرفی کند. اما بسیاری از روحانیون، بازاریان، دانشجویان و اقشار مختلف مردم به دفاع از امام خمینی و محکومیت سرکوب خونین مردم پرداختند.

امام خمینی پس از چند ماه بازداشت، در آبان ۱۳۴۲ آزاد شد، اما به دلیل ادامه موضع‌گیری‌های انقلابی‌اش، در آبان ۱۳۴۳ دوباره دستگیر و این بار به ترکیه و سپس نجف تبعید شد. با این حال، قیام ۱۵ خرداد به نماد بیداری اسلامی و مبارزه مردمی تبدیل شد.

این قیام نشان داد که مردم ایران حاضرند برای دفاع از دین، استقلال و عدالت، جان خود را فدا کنند. همچنین نشان داد که روحانیت شیعه توانایی بسیج توده‌ها و هدایت آن‌ها در مسیر مبارزه را دارد. قیام ۱۵ خرداد به تعبیر بسیاری از تحلیل‌گران، سرآغاز انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ بود که ۱۵ سال بعد به ثمر نشست.

چرا ۱۵ خرداد ماندگار شد؟

قیام ۱۵ خرداد تنها یک اعتراض خیابانی نبود، بلکه اولین حرکت سازمان‌یافته، گسترده و مردمی علیه نظام پهلوی پس از کودتای ۲۸ مرداد بود. ویژگی منحصربه‌فرد آن، نقش محوری دین و رهبری روحانی در هدایت قیام بود. در حالی که جریان‌های ملی‌گرا و چپ‌گرا یا منزوی شده بودند یا تحت کنترل ساواک بودند، جریان مذهبی با تکیه بر پایگاه‌های سنتی مانند مسجد، بازار و حوزه‌های علمیه، توانست انسجام و پایداری خود را حفظ کند.

نقش مردم در این قیام کاملاً بارز بود؛ از بازاریان و دانش‌آموزان گرفته تا کشاورزان و روستاییان. این مشارکت گسترده، پیام روشنی برای رژیم داشت: دیگر نمی‌توان با تکیه بر زور و سرکوب، جامعه را اداره کرد. از سوی دیگر، برای اولین‌بار، نام «خمینی» به عنوان رهبر مردم بر سر زبان‌ها افتاد.

قیام ۱۵ خرداد همچنین نشان داد که سرکوب خشونت‌آمیز نه تنها راه‌حل نیست، بلکه بر شدت نارضایتی‌ها می‌افزاید. هرچند رژیم موفق شد قیام را سرکوب کند، اما نتوانست ریشه‌های آن را بخشکاند. این قیام در حافظه تاریخی ملت ایران ماندگار شد و به منشأیی برای سایر جنبش‌های اعتراضی و انقلابی تبدیل شد.

ثبت رسمی قیام ۱۵ خرداد در تقویم

در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، قیام ۱۵ خرداد به‌عنوان یکی از نقاط کلیدی تاریخ معاصر ایران شناخته شد. امام خمینی در بیانات خود بارها از این روز به‌عنوان روز عزای عمومی یاد کرد و یاد و خاطره شهدای آن را گرامی داشت. در تقویم رسمی کشور نیز ۱۵ خرداد به‌عنوان «یوم‌الله» و روز قیام مردم ایران به ثبت رسید.

این روز هر سال با برگزاری مراسم‌های مختلف، از جمله سخنرانی‌ها، مراسم عزاداری، راهپیمایی و انتشار مقالات و یادداشت‌های تحلیلی، گرامی داشته می‌شود. نسل‌های جدید با مطالعه این رویداد، با تاریخ مبارزات مردم ایران و نقش روحانیت در رهبری آن‌ها آشنا می‌شوند.

قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، نه تنها حرکتی برای حمایت از یک مرجع تقلید یا مخالفت با یک لایحه سیاسی بود، بلکه فریادی بود علیه استبداد، وابستگی، فساد و بی‌عدالتی. این قیام، بذر انقلابی را کاشت که پانزده سال بعد در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به ثمر نشست. قیام ۱۵ خرداد ثابت کرد که ایمان، آگاهی و اتحاد، قدرتی فراتر از هر قدرت نظامی و سیاسی دارد. این قیام امروز نیز به‌عنوان یکی از درس‌های مهم تاریخ ایران، الهام‌بخش عدالت‌خواهان و آزادی‌طلبان است.