، دکتر علی بیت‌اللهی امروز در وبینار تخصصی «فرونشست زمین» که از سوی انجمن ایرانی ژئومورفولوژی برگزار شد، با اشاره به وضعیت بحرانی فرونشست  زمین در کشور اظهار کرد: با چنین الگویی از مدیریت منابع آب، وقوع فرونشست زمین به عنوان معلول این عوامل، کاملاً قابل انتظار است و اگر نشست زمین در کشور رخ ندهد، باید تعجب کنیم.

بیت‌اللهی  تاکید کرد: در تمامی استان‌های کشور به جز استان گیلان پهنه‌های فرونشستی در حال گسترش هستند و این روند تمامی زیرساخت‌ها، مستحدثات، محیط‌زیست و آثار تاریخی را با آسیب جدی مواجه ‌کرده است و این پدیده موضوعی میان‌رشته‌ای است و نیازمند مشارکت جدی geomorphology، جغرافیای اقتصادی و اجتماعی و تمامی شاخه‌های جغرافیا است و  اساتید و دانشجویان باید نسبت به ابعاد این بحران آگاهی و حساسیت بیشتری پیدا کنند.

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، با ابراز نگرانی از فقدان اقدام مؤثر در میان دولت و مسئولان، خاطرنشان کرد: با این چشم‌اندازی که مشاهده می‌کنیم و با این رکود و سکون در تصمیم‌گیری‌ها، اگر اقدامی جدی صورت نگیرد، سرزمینی قابل زیست برای آیندگان باقی نخواهد ماند.

وی با اشاره به وسعت شهرهای کشور خاطرنشان کرد: براساس آمار مرکز آمار ایران، مجموع مساحت بیش از هزار و ۴۵۰ شهر کشور کمتر از یک درصد کل وسعت سرزمینی ایران را تشکیل می‌دهد؛ در حالی‌ که پهنه‌های فرونشستی در کشور حدود ۱۰ درصد از سطح سرزمین را دربر می‌گیرند. مناطقی که فرونشست در آنها گزارش نشده عمدتاً نواحی فاقد سکونت، کویری و کوهستانی هستند و بخش عمده پهنه‌های حاصلخیز و سکونتگاهی کشور تحت تأثیر فرونشست قرار دارند.

بیت‌اللهی با تاکید بر اینکه ۷۵۰ شهر کشور روی پهنه‌های درگیر فرونشست واقع شده‌اند، اضافه کرد: این چشم‌انداز، برای هر فرد دلسوز و دغدغه‌مند نسبت به آینده ایران نگران‌کننده است. کسانی که به توسعه و شکوفایی این سرزمین می‌اندیشند، باید در این زمینه بسیار جدی و فعال باشند؛ هرچقدر هم هشدار بدهیم، باز هم کم است.

وی با اشاره به تغییر نگاه در سطح مسئولان عالی کشور گفت: خوشبختانه امروز موضوع فرونشست در سخنان رئیس‌جمهور، رئیس قوه قضاییه، رئیس مجلس و معاون اول مورد توجه قرار گرفته است؛ در حالی‌ که در گذشته چنین جدیتی وجود نداشت. من به یاد دارم در دو دولت پیشین، برخی مسئولان نه‌تنها خطر فرونشست را جدی نمی‌گرفتند، بلکه این هشدارها را به سخره می‌گرفتند و می‌پرسیدند یعنی چه که “سه متر زمین نشست کرده است؟"

بیت اللهی ادامه داد: اکنون خوشبختانه در بدنه دولت گرایش مثبت و رویکرد واقع‌بینانه‌ای نسبت به این پدیده شکل گرفته است و توانستیم پیشنهادی در زمینه تدوین مقررات ملی فرونشست زمین را تدوین کنیم، این اقدام می‌تواند مبنای مدیریت علمی و اجرایی این بحران قرار گیرد.

بیت‌اللهی درباره الزامات تدوین «مقررات ملی فرونشست زمین» توضیح داد: این مقررات باید حوزه‌های مختلف از جمله تغذیه آبخوان‌ها، مدیریت برداشت آب، نصب کنتورهای هوشمند، و بهینه‌ سازی روش‌های آبیاری را پوشش دهد. ضمن آنکه به روش‌های نوین آبیاری زیرسطحی که کمترین میزان پرت و هدررفت آب را دارند، توجه شود و روش‌هایی را پیشنهاد دهد که بتوانند جایگزین روش‌های مرسوم شوند.

وی ادامه داد: نوع کشت و الگوی زراعت، همچنین جمعیت‌پذیری سکونتگاه‌ها از موضوعات اصلی این مقررات به شمار می‌روند. شهری که باید برای سه میلیون نفر طراحی می‌شد، اکنون میزبان ۱۰ میلیون نفر شده و نیاز آبی بسیار گسترده‌ای را به محیط زیست تحمیل می‌کند.

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به تهران افزود: برای تأمین آب تهران ابتدا سد کرج را ساختیم؛ اما کافی نبود. پس از آن سد لتیان، سد لار و سد ماملو ساخته شد، در حالی که سد ماملو حقابه دشت ورامین را قطع کرد و اکنون ورامین بالاترین نرخ فرونشست کشور را دارد. اینها نشان می‌دهد که توسعه شهری، مدیریت آب و فرونشست چقدر به‌هم وابسته‌اند.

وی نمونه دیگر ‌از این نوع الگوی مدیریت منابع آبی را نیشابور دانست و یادآور شد: در نیشابور، همان‌ جایی که شکاف‌های فرونشستی قابل مشاهده است، چند ماه پیش بزرگ‌ترین کارخانه فولاد شرق کشور افتتاح شد. این صنایع، آب‌بری بسیار بالایی دارند. سؤال اینجاست که آب چنین صنعتی از کجا تأمین می‌شود؟ پاسخ این است که از آب زیرزمینی. این یعنی فعال شدن کارخانه به بهای تشدید افت آبخوان.

بیت‌اللهی همچنین به جانمایی صنایع سنگین اشاره کرد و گفت: نمونه دیگر، محل استقرار پتروشیمی‌ها و صنایع مشابه است. تمام این موارد نیازمند وجود ضوابط دقیق و هماهنگ است؛ زیرا اگر هر بخش بدون نگاه جامع تصمیم‌گیری کند، در نهایت مجموعه سرزمین آسیب می‌بیند.

رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به پیامدهای فرونشست بر میراث فرهنگی کشور، گفت: آنچه بیش از همه اهمیت دارد، آسیبی است که این پدیده به آثار تاریخی ایران وارد می‌کند. مشاهدات میدانی در محوطه‌هایی مانند نقش رستم و تخت جمشید، میدان نقش جهان، سمنان و خراسان رضوی نشان می‌دهد که فرونشست به‌طور جدی به این آثار ارزشمند آسیب می‌زند. این در حالی است که این آثار دیگر قابل تولید نیستند. آن دقت، حوصله و روح معماری گذشتگان امروز وجود ندارد که بتواند مسجد جامع اصفهان را دوباره خلق کند. اگر این‌ها را از دست بدهیم، تاریخ و ریشه خود را از دست داده‌ایم.

وی ادامه داد: وضعیت برخی آثار بسیار نگران‌کننده است. برای مثال، طاق مسجد سید اسماعیل اصفهان مانند کیکی است که از وسط بریده شده؛ وضعیتی که بسیار ناراحت‌کننده است. علاوه بر این، مرمت چنین سازه‌هایی نیز فوق‌العاده دشوار است.

وی خطاب به دانشجویان حاضر در نشست گفت: ذهن شما را به این موضوع جلب می‌کنم که روی این مسئله کار کنید. با موضوعی بسیار پیچیده مواجهیم و آنچه امروز بیان می‌کنیم، تنها کلیات است. ورود به جزئیات نشان می‌دهد که فرونشست ابعاد مختلف و پیچیدگی‌های گسترده‌ای دارد. رشته شما نیز ارتباط نزدیکی با این پدیده دارد و لازم است از ظرفیت اساتید برای تدوین پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی استفاده کنید؛ این کار خدمتی واقعی به کشور است.»

این پژوهشگر با مقایسه فرونشست با زلزله افزود: در سطح جهانی برخلاف حوزه زلزله، مقررات، ضوابط و دستورالعمل‌های فرونشست بسیار کمتر تدوین شده است. یکی از دلایل این مسئله آن است که ما اغلب آیین‌نامه‌ها و ضوابط را از کشورهای اروپایی و توسعه‌یافته اقتباس کرده‌ایم؛ کشورهایی که با این سطح از فرونشست و پیامدهای آن درگیر نیستند.

وی تأکید کرد: متأسفانه تمام چالش‌های مرتبط با فرونشست در کشوری مانند ایران یک‌جا جمع شده است و ما ناگزیریم خودمان در این حوزه دستورالعمل و استاندارد تدوین کنیم. از نظر آثار و پیامدها، ایران عملاً آزمایشگاه فرونشست جهان محسوب می‌شود.

بیت اللهی فرونشست زمین را پایین رفتگی تدریجی و یا ناگهانی سطح زمین در گستره‌ای وسیع و یا محدود در اثر عوامل طبیعی و یا غیر طبیعی توصیف کرد و ادامه داد: افت سطح ایستانی از عمده‌ترین علت فرونشست زمین در ایران به شمار می‌رود، ولی عوامل دیگری چون بالا آمدگی آب دریاها، ذوب یخچال‌ها در زیر لایه‌های رسوبی و استخراج معادن و نفت و گاز از دیگر دلایل این مخاطره طبیعی است.

رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به مطالعات موردی فرونشست شهرهای ایران اشاره کرد و گفت: بر اساس تحقیقات اخیرم، وسعت پهنه فرونشست تجمعی زمین در اصفهان ۱۰ سانتی متر در بازه زمانی ۹ سال اخیر، ۳۰۰ کیلومتر مربع بوده که این میزان به وسعت ۸۵۰ کیلومتر مربع افزایش یافته است؛ یعنی افزایش ۲.۸ برابری.

وی اضافه کرد: دینامیسم تابع تجمعی فرونشست زمین اصفهان واقعیت دیگری را نیز نشان می دهد که در دو سال اخیر روند توسعه و فراگیری بی هنجاری‌ فرونشست تجمعی زمین نسبت به سال‌های قبل (از ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲) افزایش مقدار بیش از ۲.۵ برابری را نشان می‌دهد.