، سازمان ملل متحد که در ۲۴ اکتبر ۱۹۴۵ تأسیس شد، اکنون وارد هشتادمین سال حیات خود می‌شود. در حالی که جهان با چالش‌های بی‌سابقه‌ای مانند تغییرات آب و هوایی، همه‌گیری‌ها و درگیری‌های منطقه‌ای روبرو است، عملکرد این سازمان در خاورمیانه به ویژه در دو سال گذشته زیر ذره‌بین قرار گرفته است. بحران‌هایی مانند جنگ غزه، درگیری‌های لبنان، تنش‌های ایران-اسرائیل و تحولات سوریه، نه تنها میلیون‌ها زندگی را تحت تأثیر قرار داده، بلکه ضعف‌های ساختاری سازمان ملل را برجسته کرده است.

جنگ غزه: مستندسازی فاجعه، اما ناتوانی در توقف آن

جنگ غزه، که از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ آغاز شد و تا امروز ادامه دارد، یکی از خونین‌ترین فصل‌های تاریخ خاورمیانه است. بر اساس گزارش‌های وزارت بهداشت غزه، بیش از ۶۰ هزار فلسطینی کشته و ۱۰۴ هزار نفر زخمی شده‌اند. در طول این نبرد سازمان ملل، از طریق آژانس‌هایی مانند آنروا و دفتر هماهنگی امور بشردوستانه نقش کلیدی در ارائه کمک به مردم غزه ایفا کرده است. همچنین کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل با مستندسازی این جنگ، اسرائیل را به ارتکاب نسل‌کشی در غزه متهم و تأکید کرد اسرائیل مسئول نسل‌کشی است.

با این حال، عملکرد سازمان ملل در این بحران ضعیف ارزیابی می‌شود. شورای امنیت، به دلیل وتوی مکرر ایالات متحده، نتوانست قطعنامه‌های الزام‌آور برای توقف درگیری صادر کند. در این مدت مجمع عمومی سازمان ملل قطعنامه‌هایی تصویب کرد، اما بدون مکانیسم اجرایی تأثیری در عمل نداشت.

درگیری‌های لبنان: نقش صلح‌بانان، اما چالش‌های مداوم

درگیری‌های حزب الله و اسرائیل از اوایل ۲۰۲۴ شدت گرفت و با حمله گسترده اسرائیل به جنوب لبنان در تابستان همان سال، به اوج رسید که در نهایت منجر به آتش‌بسی در ۲۷ نوامبر ۲۰۲۴ شد، اما نقض‌های مکرر آن را شکننده کرده است. در این راستا سازمان ملل از طریق نیروی موقت سازمان ملل در لبنان موسوم به یونیفل نقش محوری ایفا کرد. این نیرو، که مأموریتش در تابستان تمدید شد، به جلوگیری از گسترش درگیری کمک کرد و شورای امنیت هم قطعنامه ۲۷۹۰ را برای خروج نیروهای اسرائیلی از لبنان به تصویب رساند.

در این راستا کارشناسان سازمان ملل در مهر امسال نقض‌های آتش‌بس توسط اسرائیل را محکوم کردند و خواستار حفاظت از صلح‌بانان شدند، در حالی که اسرائیل و ایالات متحده مفید بودن نیروهای یونیفل را زیر سوال می‌برند.

در این مدت سازمان ملل تلاش کرده آتش‌بس پابرجا بماند اما به دلیل محدودیت‌هایی که دارد چندان موفق نیست. نابودی گسترده جنوب لبنان توسط اسرائیل، بدون پاسخ قاطع سازمان ملل، ضعف اجرایی آن را نشان می‌دهد.

تنش‌های ایران-اسرائیل: هشدارها و محکومیت‌ها، بدون اقدام پیشگیرانه

تنش‌های مستقیم بین ایران و اسرائیل در ۲۰۲۴ به اوج رسید و در تابستان امسال با حملات هوایی اسرائیل به جنگ کوتاهی تبدیل شد. پس از آتش بسی که نبرد ۱۲ روزه را خاتمه داد، سازمان ملل، از طریق شورای امنیت، جلسات اضطراری برگزار کرد و آنتونیو گوترش، دبیرکل، هشدار داد تشدید بیشتر می‌تواند آتشی بسوزاند که کسی نتواند کنترل کند.

بنابراین در این درگیری عملکرد سازمان ملل عمدتاً به بیانیه‌ها و گزارش‌ها محدود ماند. فقدان مکانیسم‌های الزام‌آور برای جلوگیری از حملات پیشگیرانه، سازمان را به ناظر منفعل تبدیل کرد.

ارزیابی عملکرد سازمان ملل

به دلیل ساختار سازمان ملل که قدرت اصلی در شورای امنیت با عضویت محدود چند کشور دارای حق وتو متمرکز شده، این سازمان در حل سیاسی بحران‌ها ناتوان است. عملکرد هشتاد ساله سازمان ملل نشان می‌دهد مقامات ارشد آن به این نتیجه رسیده‌اند بیشتر تمرکز را بر ارائه خدمات به قربانیان، نظارت بر آتش‌بس‌ها و رویکردهای حقوق بشری بگذارند. زیرا قادر نیستند عملاً جنگ یا نبردی را خاتمه دهند مگر اینکه قدرت‌هایی مانند آمریکا و روسیه خواهان آن باشند.  

سازمان ملل نیازمند تغییرات ساختاری است

-اصلاح شورای امنیت: محدود کردن حق وتو با هدف جلوگیری از فلج‌سازی قطعنامه‌ها، و افزایش نمایندگی کشورهای جنوب جهانی (مانند ایران یا کشورهای عربی) برای تعادل قدرت در این نهاد، ضروری است.

- تقویت اجرای قطعنامه‌ها: ایجاد مکانیسم‌های الزام‌آور با تحریم‌های خودکار برای نقض‌ها، به ویژه در بحران‌های بشردوستانه لازم است و باعث می‌شود قطعنامه‌ها در عمل تحقق پیدا کند.

- تمرکز بر پیشگیری: سرمایه‌گذاری بیشتر در دیپلماسی پیشگیرانه و فناوری‌های نظارت (مانند هوش مصنوعی برای پیش‌بینی درگیری‌ها از دیگر مواردی است که باید در دستور کار سازمان ملل قرار بگیرد.

- پاسخ به بحران مالی: با کاهش ۱۷ درصدی بودجه در ۲۰۲۵، نیاز به مدل تأمین مالی پایدار بدون وابستگی به قدرت‌های بزرگ وجود دارد.

بدون این تغییرات، سازمان ملل که برای حفظ صلح تأسیس شد  به «شاهدی بر شکست‌های خود» تبدیل می‌شود. این مسائل در خاورمیانه، اصلاحات نه یک گزینه، بلکه ضرورت است. سازمان ملل هشتادساله باید از درس‌های غزه، لبنان، ایران و سوریه عبرت بگیرد تا آینده‌ای صلح‌آمیز بسازد.