، مدارس تاریخی اطراف حرم مطهر رضوی با توسعه حرم مطهر رضوی در قرون متمادی با دستور مدیران وقت یا تخریب و به رواق یا صحنی در این مکان مطهر تبدیل شده‌اند یا همچنان فعال‌اند و کارایی مختلفی دارند.

مدرسه بالاسر

بالاسر از مدارس علمیه تاریخى شهر مشهد بوده که به علت قرارگرفتن در قسمت بالاسر ضریح حضرت رضا (ع)، به این نام مشهور شده است، محل دقیق آن در حاشیه بازار زنجیر واقع شده که از شمال به صحن انقلاب (عتیق) و از جنوب به مدرسه پریزاد، از شرق به مسجد بالاسر و دیگر بیوتات متبرکه رضوى و از غرب نیز، به بازار زنجیر، محدود مى‌شده است.

اگرچه تاریخ بناى نخستین، واقف و بانى مدرسه بالاسر به‌روشنی معلوم نیست، اما برخى از تاریخ‌نگاران معتقدند، بانى آن، شاهرخ، فرزند امیر تیمور است و قبر نوه او ابوالقاسم بابر نیز در زیر گنبد شمال شرقى، واقع شده است، بر همین اساس برخى از مورّخان از این مدرسه به «مدرسه شاهرخى» یاد کرده‌اند که به‌مرورزمان به همان ترتیبى که گذشت به «مدرسه بالاسر»، تغییر نام یافت.

مساحت این مدرسه 250 متر در دوطبقه و شامل 27 حجره که حیاط در مرکز ساختمان و حجره‌ها در چهار ضلع آن قرار داشته‌اند. دو ایوان یکى در ضلع جنوبى و دیگرى در ضلع شرقى این بنا قرار داشته است، و ایوان جنوبى به‌عنوان مسجد و مَدْرس و ایوان شمالى به‌عنوان مَدْرس، مورداستفاده قرار مى‌گرفته است.

از ویژگى‌هاى خاص این مدرسه تاریخی، ایوان مجلّل و باشکوه غرب مدرسه است که داخل بازار زنجیر قرار داشته است. ایوان یاد شده داراى کتیبه‌اى زیبا با خط نستعلیق بوده که اشعارى مربوط به زمان تعمیر مدرسه، بر آن، نقش بسته است.

این مدرسه در آستانه پیروزى انقلاب به علت آنکه تولیت آستان قدس و صاحب‌نظران به این نتیجه رسیدند که زمین متعلق به آستان قدس بوده که به مدرسه تبدیل شده، آن را تبدیل به رواق با شکوهى به نام دارالولایه کرده‌اند. 

مدرسه پریزاد

پریزاد خانم، ندیمه مخصوص گوهرشاد آغا، مدرسه پریزاد را در سال 823 (ه.ق) ساخت و آن را با تمام اماکن اطرافش وقف کرد. این بنا اکنون در ضلع غربى بیوتات بالاسر بقعه مطهر امام رضا (ع)، روبروى مدرسه دو در و جنب رواق بزرگ دارالولایه واقع شده است.

بسیاری از تاریخ‌نگاران پس از بازدید از این مدرسه، دیدگاه‌های متفاوتی درباره آن نوشته‌اند، به‌عنوان‌مثال، فریزر سیاح انگلیسى درباره این مدرسه، چنین نوشته است: «مدرسه پریزاد خانم که بناى کوچکى است، یک زن از ندیمه‌هاى گوهرشاد آقاست و در همان وقت که خانم او مسجد گوهرشاد را مى‌ساخت، او نیز این مدرسه را بنا کرد و موقوفه براى آن قرارداد، بیست تا سى نفر در این مدرسه سکنى دارند.»

مدرسه پریزاد، همانند دیگر مدارس دوره تیموریان بنایى چهارایوانی به مساحت 300 مترمربع است در دوطبقه، شامل 22 حجره و چهار ایوان در چهار سمت حیاط کوچک مدرسه، پیشانى ایوانچه حجره‌ها و نماى داخل ایوان‌ها که به‌عنوان، مسجد و مَدْرس کاربرى دارد با کاشی‌هاى معرّق و گچ‌بری‌‌هاى زیبا و باشکوه آراسته شده است. بنا بر کتیبه‌اى که در سر در بیرونى مدرسه موجود است، در سال 1091(ه. ق)  توسط نجفقلی خان، بیگلربیگى قندهار و به سعى محمدباقر بیک و میرزا شکراللَّه تعمیراتى در آن انجام شده است و  به علت مرمت‌هاى متعدد بنا، آثار هنرى و تاریخى اصیل دوره تیمورى در آن بر جا نمانده، اما در با بازسازی‌های انجام شده، شکل و طرح اصلى مدرسه، همچنان حفظ شده است.

این را هم باید در ادامه این بخش اضافه کنیم که هم‌اکنون از این مدرسه به‌عنوان مرکز پاسخ‌گویی به سؤالات دینی و اطلاع‌رسانی استفاده می‌شود که شامل بخش‌های پاسخ‌گویی به مسائل شرعی به‌صورت حضوری و تلفنی، مشاوره دینی، حلقه‌های معرفت، حرم‌شناسی، رایانه و اطلاع‌رسانی است.

مدرسه دو در

وقتی طرح اولیه مدرسه «دو در» را پایه‌ریزى مى‌کردند، در حاشیه معروف‌ترین بازار مشهد به نام، بازار زنجیر قرار داشت که از شمال به کاروان‌سرای وزیر نظام، از جنوب به کاروان‌سرای ناصرى، از مغرب به محله‌ها و مغازه‌هاى اطراف اماکن متبرکه رضوى و از مشرق، به بازار زنجیر، محدود مى‌شده است.

این مدرسه هم اکنون در جنوب غربى حرم مطهر امام رضا (ع) روبه‌روى مدرسه پریزاد و شرق صحن جمهورى اسلامى قرار دارد. این اثر تاریخى توسط یکى از فرماندهان دوره تیمورى به نام امیر یوسف خواجه بهادر ملقّب به غیاث‌الدین در دوران سلطنت میرزا شاهرخ در سال 843.ق احداث شد، مدتى به نام بانى اولیه‌اش به یوسف خواجه و سپس به دو در - به علت وجود دو ورودى در شرق و غرب مدرسه - مشهور شده است.

این مکان، از لحاظ تزیینات، کاشی‌کاری، خطوط و نقوش متنوع از اهمیّت ویژه‌اى برخوردار است، کتیبه سردر مدرسه که با خط ثلث زیبایى نوشته شده دربردارنده نام پادشاه وقت، بانى و سال احداث مدرسه است. 

شعرهاى فارسى که بر برخى قسمت‌هاى نماى بیرون و به‌خصوص پیرامون دو گنبد مدرسه نقش بسته از دیگر ویژگى‌هاى این بناست.

در دو سوى ورودى مدرسه، چهار قاب بسیار نفیس از هنر معرق قرار دارد که بر روى هر یک عباراتى به عربى نوشته شده است. از ویژگى‌هاى معمارى این بنا، نوع طراحى و آرایش دو گنبد زیباى مدرسه است که به رنگ آبى آسمانى در دو ضلع جنوب غربى و شرقى مدرسه، قرار دارد.

از موقوفات و واقفان اولیه مدرسه دو در اطلاعى در دست نیست، اما در سال 1303(ه.ق)،10 باب دکان در جنب مدرسه با درآمد سالانه 250 تومان جزء موقوفات آن، بوده است. به‌طوری‌که موقوفات این مدرسه در سال 1349(ه.ش)، به چهارهزار و 800 تومان گزارش شده و حدود 80 طلبه در آن ساکن و مشغول تحصیل، بوده‌اند.

مدرسه مستشاریه

مدرسه «مستشاریه»، در شمال غربى صحن کهنه و پشت ایوان عباسى، متصل به مدرسه میرزا جعفر قرار داشته؛ اما تاریخ دقیق بناى آن معلوم نیست، ولى از منابع تاریخى چنین بر مى‌آید که در زمره چهار مدرسه‌اى است که در زمان سلطنت میرزا شاهرخ (807 – 850.ق) احداث شده است.

این بناى تاریخى در سال 1315(ه.ش) پس از واقعه مسجد گوهرشاد متروک و حجره‌هاى غربى آن نیز خراب شد و آن را ضمیمه دکاکین آستان قدس در بازار سنگ‌تراش‌ها مى‌کنند و بقیه مدرسه نیز به‌مرور ایام، به واسطه نزول برف‌وباران و عدم توجه اولیاى امور، مخروبه مى‌شود، تا اینکه سرانجام در سال 1354(ه. ش) ، اندک آثار باقیمانده نیز توسط نایب‌التولیه وقت، جهت بازسازى اطراف حرم مطهر امام رضا (ع)، تخریب می‌شود.

از وضعیت ساختمان مدرسه اطلاع دقیقى موجود نیست، گر چه از منابع تاریخى چنین مستفاد مى‌شود که این مدرسه بسیار کوچک و داراى هفت الى هشت حجره و یک مَدْرس، بوده است. 

مدرسه خیرات خان

مدرسه «خیرات خان»، از مدارس عهد صفویان در حوزه علمیه مشهد است، بانى آن خیرات خان از اعیان و بزرگان آن عصر است که این بنا را در سال 1057.ق احداث کرده و برابر سنگ نبش سر در مدرسه، وى در اثناى ساخت مدرسه، درگذشته است.

این مدرسه هم‌اکنون در مجموعه اماکن و بیوتات آستان قدس رضوى در ضلع شمال شرقى حرم مطهر حضرت رضا (ع) جنب مهمان‌سرای آستان قدس واقع شده است، اما زمانى که طرح آن ریخته مى‌شد، در حاشیه یکى از بست‌هاى اصلى و مهم شهر به نام «بست پایین خیابان» قرار داشت و از دو سمت، توسط چندین دربند مغازه، محصور شده بود.

حجره‌هاى این مدرسه در دوطبقه در چهار سمت حیاط مدرسه قرار دارند که در مقابل هر حجره در دوطبقه یک ایوان است، تزیینات هنرى مدرسه اندک و مختص به کاشی‌کارى هفت‌رنگ لچکى‌هاى ایوانچه‌ها و ایوان‌هاى شمالى و جنوبى و در بقیه سطوح از آجر خشتی، استفاده شده است.

مدرسه باغ رضوان

مدرسه «باغ رضوان»، از مدارس دوره معاصر شهر مشهد، در قسمت شمالى اماکن متبرکه، حاشیه میدان بزرگ حرم مطهر رضوى که از سمت شرقى به مسافرخانه و اداره متوفیات و تعدادى اماکن عمومى و از سمت جنوب به میدان حرم مطهر و از شمال و غرب به بازارچه حاج آقاجان، محدود مى‌شده و ازآنجاکه حجره‌هاى طبقه دوم باغ یا صحن رضوان به طلاب اختصاص‌داده‌شده بود، به مدرسه باغ رضوان، شهرت یافت.

در مدرسه باغ رضوان، برنامه آموزشی منظم و خاصى وجود نداشت و بیشتر از امکانات آن براى اسکان طلبه‌ها، استفاده مى‌شد، البته تنها یک درس، توسط مرحوم فقیه سبزوارى چند سال در یکى از شبستان‌هاى آن تدریس مى‌شد.

مدرسه باغ رضوان در سال 1354(ه.ش) ، تخریب و به فضاى سبز تبدیل شد که آیت اللَّه فقیه سبزوارى نیز پس از فوت در سال 1345(ه.ش)، در محل مدرسه باغ رضوان به خاک سپرده شد.

مدرسه سلیمانیه

مدرسه سلیمانیه از مدارس دوره قاجاریه در حوزه علمیه مشهد که در انتهاى بازار بزرگ، مقابل مسجد تاریخى و معروف 72 تن (مسجدشاه)، که از شمال به منازل مسکونى، از غرب به کوچه راسته حمام و از جنوب و شرق به کوچه آیت اللَّه سبزوارى منتهى مى‌شد.

این بنا زمان حکومت آغامحمدخان قاجار، توسط سلیمان خان ملقب به اعتضاد الدوله از امیران و بزرگان قاجار بنا شد، ازاین‌رو به سلیمانیه شهرت یافت. 

 تاریخ احداث بنا به‌روشنی معلوم نیست، اما چون در زمان سلطنت آغامحمدخان (1311– 1345.ق) بنا شده و وى در سال 1210 به مشهد آمده، به‌احتمال‌قوی در سال‌هاى 1210 و 1211(ه.ق)، احداث شده است.

این بنای قدیمى، از هرگونه تزیینات و آرایه‌هاى هنرى خالى بود و تنها در راهرو آن سنگ بزرگى که سال احداث مدرسه و نام بانى آن به انضمام موقوفات و تعمیرات در آن حک شده بود، قرار داشت.

این مدرسه در نهایت به علت فرسودگى در سال 1359 تخریب و ساختمان جدیدى با زیر بناى 1800 مترمربع در دوطبقه احداث شد که داراى 42 حجره و امکانات قابل‌توجهی بود، همچنین، در سال 1334(ه.ش)،  داراى کتابخانه ارزشمندى شده که 150 جلد کتاب خطى و 30 جلد کتاب چاپى داشته است. 

این مدرسه تاریخى در سال 1378(ه.ش)،  به دلیل توسعه اماکن متبرکه تخریب و زمینى در انتهاى کوچه چهار باغ توسط آستان قدس رضوى در اختیار اداره اوقاف قرار داده شد که از سال 1381 احداث ساختمان جدید شروع شده ولى تاکنون به بهره‌بردارى نرسیده است.

مدرسه پایین پا

مدرسه «پایین پا»، از مدارس تاریخى عهد صفویان، بانى آن «میرزا سعدالدین» از امرا و بزرگان عهد صفویان است که اهل علم و داراى ذوق و شعر نیز بوده است. این بنا ابتدا به نام بنیان‌گذارش به «سعدیه» یا «سعدالدین» معروف بوده، اما از آن جا که در اطراف مدرسه چند تیمچه و کاروان‌سرا، شامل تعدادى مغازه معروف به پایین پا وجود داشته است، این مدرسه نیز در بین مردم به مدرسه پایین پا، مشهور شده است.

این بنا در قسمت شرقى مسجد گوهرشاد متصل به مقبره شیخ بهائى قرار داشته است، نویسنده کتاب شمس الشموس در این باره مى‌نویسد: در جنوب مدرسه علی‌نقی میرزا که در مشرق مسجد گوهرشاد است، فضایى بود که برف‌انداز مسجد بوده، در چهار طرف آن فضا، دکاکین صحافى و زرگرى و غیره بود که شکل تیمچه‌اى را به خود گرفته بود و به نام پایین پا موسوم بود، در طرف شرقى آن فضا، مقبره مرحوم شیخ بهایى بود که در دوران صفویه ساخته و در قسمت جنوب شرقى و جنوب پایین پا، پشت دکاکین دو باب مدرسه علوم دینى بود، مدرسه جنوبى آن تقریباً متروک شده و محل کسب قرار گرفته و مدرسه جنوب شرقى آن معروف به «سعدیه» و داراى دو در خروجى یکى به محوطه پایین پا و دیگرى به کوچه حمام میرزا مفتوح بود.

این مدرسه در سال 1310(ه. ش)، بر اثر تعمیرات داخلى آستان قدس و خیابان‌کشى اطراف حرم مطهر تخریب شد.

مدرسه حاج حسن

مدرسه «حاج حسن» در حاشیه شمالى بالا خیابان (خیابان شیرازى) حدفاصل دو مدرسه نواب و باقریه قرار داشت که از شمال به مسافرخانه حسینى، از غرب به گاراژ شمس و از شرق به مدرسه باقریه متصل بود. برابر سنگ‌نبشته سر در ورودى مدرسه، این بنا در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوى به دستور ملک بهزاد از اعیان و اشراف آن عصر ساخته شده است. 

این مدرسه ابتدا به بهزادیه مشهور بوده ولى به علت آنکه بعداً فردى به نام حاج حسن آن را مرمت و بازسازى کرده بود به حاج حسن شهرت یافت.

این مدرسه به‌رغم محدودیت مساحت و بنا از نظر شمار طلاب و برنامه‌هاى آموزشى از رونق خاصى برخوردار بوده، چنان که در سال 1346(ه. ش)، حدود 65 نفر و در سال 1351(ه.ش) با اندکى افزایش حدود 80 نفر طلبه داشته است. این مدرسه تاریخى در سال 1354(ه. ش)، به دلیل طرح توسعه اطراف حرم مطهر امام رضا (ع) تخریب و تبدیل به فضاى سبز شد.