به گزارش خبرگزاری موج، در سیستم حقوقی ایران مراجع به دو دسته عمومی و اختصاصی تقسیم می‌شوند. مراجع عمومی شامل دادگاه‌های حقوقی-عمومی است که رسیدگی به اختلافات حقوقی را بر عهده دارند و نیز دادگاه‌های کیفری که رسیدگی به شکایات کیفری را به کمک دادسراها پاسخگو هستند. مراجع عمومی به عنوان مرجع عام تظلم خواهی شناخته شده و اصولا صلاحیت رسیدگی به هر موضوعی را دارا هستند مگر آنچه که به حکم قانون در صلاحیت مرجعی اختصاصی نهاده شده باشد.

صرف‌نظر از نوع مرجع رسیدگی، اعم از عمومی و اختصاصی، رسیدگی در ایران از ویژگی چند مرحله‌ای بودن برخوردار است. چند مرحله‌ای بودن به این معناست که آرای صادره از مرجع رسیدگی نخستین فرصت بررسی مجدد در اثر اعتراض هر یک از اطراف دعوا را داراست. دادرسی چند مرحله‌ای متضمن اجرای عدالت و نیز نظارت بر آرای صادره از مرجع پایین دست توسط مراجع بالادستی است.

با توجه به آنچه که گفته شد، موضوع این نوشته را به نحوه اعتراض به احکام قطعی مراجع قضایی اختصاص داده‌ایم. برای این منظور نخست احکام قابل اعتراض را معرفی می‌نماییم و سپس به نحوه اعتراض به آن‌ها می‌پردازیم.

احکام قابل اعتراض

حکم در نظام حقوقی ما به دو دسته رای و قرار تقسیم می‌گیرد. رای به معنای نظر نهایی مرجع رسیدگی کننده (دادگاه) است که تکلیف موضوع را از حیث ماهوی مشخص می‌کند. قرار بر خلاف رای میتواند ناشی از رسیدگی شکلی باشد و نه ماهوی و معنای نظر نهایی دادگاه در رسیدگی ماهوی را نمی‌دهد. برای مثال قرارهای منع تعقیب یا موقوفی تعقیب را داریم که توسط بازپرس و در مرحله دادسرا صادر می‌گردند و شامل نظر دادگاه در خصوص ماهیت شکایت نیستند.

احکام صرف نظر رای یا قرار بودن، روش‌هایی از قابلیت اعتراض برای آن‌ها تعبیه شده است که در ادامه شرح داده خواهد شد.

تجدیدنظرخواهی

 میتواند قطعی باشند و یا قابل تجدیدنظر، همچنین ممکن است ذاتا قابل تجدیدنظر بوده‌اند لیکن به دلیل شمول مرور زمان قطعیت یافته باشند. در اینجا به عنوان یک اصل کلی در نظر داشته باشید که احکام اصولا قابل تجدیدنظر هستند و قطعی بودن آن‌ها استثنا است. با این حال در موارد متعددی از قوانین به ویژه قانون‌های آیین دادرسی مدنی و آیین دادرسی کیفری، احکام قابل تجدید نظر و مرجع تجدیدنظر خواهی از آن‌ها تعیین شده است.

همچنین باید خاطر نشان ساخت که مطابق با مواد مربوطه، کلیه آرایی که از محاکم غیر قضایی، همچون کمیسیون‌های شهرداری صادر می‌شوند، قابلیت اعتراض در دیوان عالی کشور را دارا هستند. لیکن رسیدن به مرحله دیوان عالی، نیازمند طی شدن مراحلی است که در هر مورد قانونگذار تعیین تکلیف کرده است.

با توجه به آنچه که گفته شد احکام قابل تجدیدنظر به شرح ذیل است:

1. در احکامی که توسط دادگاه‌های حقوقی صادر می‌شود:

•  دعاوی مالی که ارزش خواسته بیشتر از 3 میلیون ریال باشد.
•  کلیه احکامی که در مورد دعاوی غیر مالی صادر می‌شود.
• حکم راجع به متفرعات دعوی، چنانچه حکم راجع به اصل دعوی قابل تجدید نظر باشد
• قرار رد دادخواست یا ابطال دادخواست که توسط دادگاه صادر شود.
• قرار عدم استماع دعوی یا قرار رد دعوی
• قرار سقوط دعوی
• قرار عدم اهلیت یکی از طرفین دعوی

در احکامی که توسط دادگاه‌های کیفری صادر می‌شود:

• جرائم تعزیری که مجازات قانونی آن‌ها حبس بیش از  3 ماه باشد
• جرائم تعزیری که مجازات قانونی آن‌ها جزای نقدی بیش از یک میلیون تومان باشد
• جرائم تعزیری که مجازات قانونی آن‌ها حبس بیش از  10 ضربه شلاق باشد
• کلیه جرائم مشمول مجازات حد و قصاص
• کلیه جرائمی اطفال و نوجوان
• جرائم موجب دیه و ارش مادامی که مجازات قانونی آن بیش از یک دهم دیه کامل انسان باشد
• قرارهای منع تعقیب‌، موقوفی تعقیب‌، قرار اناطه ، قرار تعویق صدور حکم‌، قرار رد دادخواست واخواهی و یا رد دادخواست تجدیدنظر خواهی منوط بر اینکه اصل دعوی نیز قابل تجدیدنظر باشد

فرجام خواهی

در دعاوی حقوقی برخلاف اعتراض تجدیدنظر که دادگاه تجدیدنظر رسیدگی می‌گردد، اعتراض فرجام خواهی در دیوان عالی کشور است. دیوان عالی کشور رسیدگی ماهوی به دعوا نکرده و صرفا رای صادره را از نظر انطباق با قوانین مورد بررسی قرار می‌دهد و چنانچه رای را مطابق قوانین نیابد، آن را برای رسیدگی مجدد به مرجع پایین دستی ارجاع می‌دهد.

در اینجا باید خاطر نشان ساخت که در پرونده‌های کیفری، با توجه به نوع جرم ارتکابی ممکن است مرجع اعتراض به رای صادره دادگاه تجدیدنظر باشد و یا دیوان عالی کشور، که بررسی آن از حوصله این نگارش خارج است.

در نهایت باید در نظر داشت که فرجام خواهی شکلی دیگر از اعتراض به آرا در سیستم حقوقی ایران است که در موارد محدودتری نسبت به تجدیدنظرخواهی قابلیت اجرا داشته و اثر آن ارجاع پرونده برای رسیدگی ماهوی مجدد است.

اعاده دادرسی

اعاده دادرسی به عنوان شیوهای استثنائی از اعتراض به آرا شناخته می‌شود. بر خلاف روش‌های تجدیدنظر و فرجام، اعاده دادرسی برای اعتراض به آرایی پیشبینی شده است که قطعیت یافته‌اند. اعاده دادرسی صرفا به دلایل محدودی همچون کشف مدارک جدید که در زمان رسیدگی به پرونده مکتوم مانده بوده و یا دریافت حکم جعلی بودن سندی که در تعیین تکلیف پرونده نقش اساسی داشته است قابل درخواست است.

باید در نظر داشت که در مرحله اعاده دادرسی ورود اشخاص بدون کمک گرفتن از وکیل دادگستری که به قوانین تسلط کافی داشته باشد تقریبا با قبول باخت یکسان است. این مرحله از رسیدگی از چنان پیچیدگی‌ها و ظرایفی برخوردار است که جز از متخصص آن نباید انتظار داشت. 

واخواهی

واخواهی روشی است که برای اعتراض به احکام غیابی معرفی شده است. احکام غیابی به آن دسته از احکامی گفته می‌شود که خوانده از هیچ کدام از مراحل و اسناد آن مطلع نشده باشد. به عبارت دیگر چنانچه دادخواست، لوایح و دیگر اوراق ابلاغی از دادگاه به شخص ابلاغ حقیقی نشده باشد، نامبرده پس از اطلاع از رای می‌تواند در همان مرجع صادرکننده درخواست واخواهی ثبت نماید.

در واخواهی رسیدگی مجددا در همان مرحله و مرجع صورت می‌پذیرد و هدف از آن ارائه فرصت شنیده شدن به شخص واخواه است. البته استفاده از حق واخواهی کاملا به خوانده غایب بستگی داشته و الزامی در این خصوص وجود ندارد، برای می‌تواند مستقیما درخواست تجدیدنظر ثبت نماید.

اعتراض شخص ثالث

در برخی از مواقع رای دادگاه شخص ثالثی به جز اطراف آن را متاثر می‌سازد. در چنین وضعیتی باید برای ثالث فرصتی جهت اعتراض پیش‌بینی شود. اعتراض شخص ثالث به همین منظور تعبیه شده است. در اعتراض شخص ثالث، پس از آگاهی از صدور رای و در صورتی که به منافع شخص ثالث آسیب وارد شده و دعوا به او مرتبط باشد، لیکن در هیچ یک از مراحل رسیدگی دعوت نشده و از آن آگاهی نداشته باشد، می‌تواند به همان مرجع صادر کننده رای اعتراض خود را ارائه نماید.

نحوه اعتراض به احکام صادره توسط محاکم

در بند پیشین انواع روش‌های اعتراض به آرا بررسی و معرفی گردید. در این بند قصد داریم به این سوال پاسخ دهیم که نحوه اعتراض به احکام به چه نحو است. پاسخ به این سوال بسیار مفصل و زمان بر است و در قالب یک نگارش نمی‌گنجد، به همین سبب نکات حیاتی آن به شرح ذیل قید می‌گردد. پیشنهاد می‌گردد در هر مورد نسبت به دریافت مشاوره و کمک وکیل اقدام نمایید.

در هر کدام از انواع روش‌های اعتراض به رای، فرصتی جهت اعتراض توسط قانون پیشبینی شده است. فرصت یاد شده اصولا در ذیل اوراق قضایی قید می‌گردند. در ثبت اعتراض خود حتماً فرصت را رعایت کرده و نیز ثبت اعتراض خود را به روزهای پایانی موکول نکنید.

در هر مورد از انواع روش‌های اعتراضی، مخاطب اعتراض مرجع متفاوتی است. مرجع صالح نیز در ذیل اوراق قید میگردد. حتما در اعتراض خود و نیز در نوشتن برگهای اعتراضی، مرجع صالح را رعایت نمایید.