به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری موج، "به دلیل آغاز عملیات عمرانی و اصلاحات فنی، به اطلاع می رساند چاه عریضه، موقت بسته است. شما می توانید برای انداختن عریضه از هر چاه آب یا نهر و رودخانه جاری در هر منطقه ای استفاده کنید و چاه عریضه قبلی مسجد هیچ خصوصیت و قداستی نداشته است" این جملات ، بخشی از جملات درج شده روی بنری است که این روزها در فضای مجازی دست به دست می شود و گفته می شود متولیان مسجد جمکران آن را در محوطه این مسجد نصب کرده اند. تصویری که باعث شده تا دوباره سریال تکراری خرافه پرستی سوژه رسانه ها و فضای مجازی شود. 

قصه چاه جمکران نیز از آن دست افسانه های عجیبی است که تاریخچه آن به روزگار ما هم رسیده و به زعم خیلی ها، نمادی است از خرافه پرستی مدرن بخشی از جامعه. گرچه تاریخچه مشخصی در مورد این چاه در دست نیست. در گذشته چاهی در مسجد وجود داشت که مردم خاک آن را برای تبرک برمی‌داشتند؛ در سال ۱۳۱۰ شمسی آیت الله میرزا محمد فیض این چاه را به دلیل اینکه نزد مردم قداست بی‌موردی پیدا کرده بود پُر کرد و سنگ مرمری را که برخی قدمگاه امام زمان می‌پنداشتند از بین برد. در سال ۱۳۷۲ و با توسعه مسجد، چاهی که مردم عریضه‌های خود را در آن می‌انداختند داخل مسجد فعلی قرار گرفت و به جای آن اتاقکی به ارتفاع ۳ تا ۴ متر در مکان عریضه نویسی جدید ایجاد شد که عریضه‌ها را از ورودی بالای آن داخل این مکان می‌اندازند و هر دو تا سه ماه یکبار عریضه‌ها را جمع‌آوری کرده و به خمیر کاغذ تبدیل می‌کنند. آنهم در چاهی که فاقد آب روان است! اما آنچه مسلم است این است که، در عین حال برخی از مراجع دینی هرگونه قداستی را برای این چاه فاقد سند دانسته‎اند و با عریضه نویسی برای چاه مسجد جمکران به دلیل اعتقاد برخی به تقدس چاه مسجد مخالفت کرده‎اند.

این مخالفت ها تا جایی پیش رفته که حتی یکی دوباری این چاه را بسته اند اما بنا به دلایل نامعلومی دوباره باز شده است! به عنوان مثال در سال ۱۳۱۰ شمسی آیت الله میرزا محمد فیض این چاه را به دلیل اینکه نزد مردم قداست بی‌موردی پیدا کرده بود پُر کرد و سنگ مرمری را که برخی قدمگاه امام زمان می‌پنداشتند را، از بین برد. با این حال تا همین چند هفته قبل بازار عریضه نویسی و انداختن آن در چاه جمکران – حتی با وجود کرونا- ادامه داشت. اما نکته تعجب آور در این زمینه برخورد متولیان این مسجد با موضوع عریضه نویسی و انداختن آن در چاه جمکران است . با وجودی که متولیان مسجد جمکران در این مطلب تاکید کرده اند که قصدی برای تشویق مردم به عریضه نویسی و انداختن این عریضه ها در چاه ندارند، امادر عین حال برای خدمت به زائران مسجد، کاغذهایی را برای عریضه نویسی به زایران می فروشند! 

موضوعی واقعی اما تحریف شده

این موضوع هر از چندگاهی آنچنان بالا می گیرد که مسئولان این مسجد و کارشناسان مذهبی را وادار به واکنش می کند. چندی قبل  حجت الاسلام مرتضی وافی دبیر وقت شورای عالی فرهنگی مسجد جمکران درباره چاه مشهور این مسجد و سرنوشت نامه های مردمی که به آن انداخته می شود، گفته بود: "ما معتقدیم تمام این نمادها و حرکت های اصیل و ماندگار باید حفظ شود مگر اینکه زمینه سو استفاده ای از آن فراهم شود و ما نتوانیم آن را از خرافات، شبهات و آفات حفظ کنیم. اما این اتفاق در رابطه با چاه جمکران رخ نمی دهد."

وی افزود: "زائران از داخل یا خارج از کشور کنار چاه جمکران با عریضه مکتوب خود حاضر می شوند در غیر این صورت کاغذهایی به مبلغ 100 یا 150 ریال در اختیار آنها قرار داده می شود و با توجه به عریضه ای که توصیف شد متن عریضه خود را می نویسند و آن را داخل چاه می اندازند. هر دو تا سه ماه ورود به چاه صورت می گیرد این نامه ها بیرون آورده می شود. گاهی اگر شیء قیمتی میان آنها باشد خارج می شود اما  در مسجد به شدت اطلاع رسانی می شود که زائران اشیاء قیمتی خود را داخل چاه نیندازند. پس از خارج کردن، این نامه ها به خمیر تبدیل می شوند و احدی آنها را نمی خواند. گاهی نامه ای به دفاتر فرهنگی یا دفتر تولید می رسد که دربرگیرنده درخواست و خواهشی بوده و در انتهای آن نوشته شده است که به عنوان عریضه این نامه را  داخل چاه هم بیندازید."

دبیر شورای عالی فرهنگی مسجد جمکران در ادامه سخنانش با بیان اینکه "هیچ چاهی موضوعیت ندارد"، چاه جمکران را به دلیل "حس و حال معنوی" آن مورد توجه دانسته و گفته بود: "عریضه نویسی یکی از راه های توسل است و توسل جز مبانی دینی ما است. نامه نگاری انسان با محبوب خود و انتظار کشیدن برای دریافت جواب شیرین است و اگر تأیید اصل آن در دین باشد این حرکت ها با حس و حال مردم انس می گیرد."

حجت الاسلام وافی با تاکید بر لزوم توجه به متن عریضه ها، تصریح کرده بود: "در روایات آمده است که پس از نوشتن عریضه در چاه آب یا آب روان انداخته شود و چند علت برای آن ذکر شده است. یکی این است که از دسترس مردم عادی دور بماند و رازی باشد میان حجت و مردم. از این رو هیچ چاه خاصی موضوعیت خاصی ندارد. کنار چاه جمکران هم نوشته شده است که این چاه هیچ موضوعیت خاصی ندارد. یکی از علل انداختن عریضه در چاه آب و آب روان وجود اسماء الهی و متبرکه در این عریضه است."

وی در عین حال تاکید کرده بود : "به علت اینکه حس و حالت توجه و حضور در این فضا به دلیل مسجد بیشتر است بسیاری از زائران دوست دارند عریضه خود را در این چاه بیندازند."

ولی به مصداق ضرب المثل عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد، اینبار کرونا باعث شده تا گویا نسخه چاه مزبور برای همیشه پیچیده شود. این را تصاویری از بنری که در فضای مجازی دست به دست می شود می توان فهمید. بنری که گویا در محوطه مسجد جمکران نصب شده و در آن ضمن تاکید براینکه این چاه هیچ ویژگی خاصی ندارد، رسما اعلام شده که از این به بعد چاه مزبور بسته و مسدود می باشد. 

روایت انداختن عربضه ها در آب روان اما سندهای معتبری را در فرهنگ و قاموس دینی ما دارد. مثلا در کتاب بحارالانوار، بابی است تحت عنوان «کتابة الرِقاع‌ للحوائج‌ إلى‌ الأئمة صلوات الله علیهم و التوسل و الاستشفاع بهم فی روضاتهم المقدسة و غیرها» (بحار الأنوار، ج‌99، ص 231) ؛ (باب نوشتن عریضه به ائمه علیهم السلام برای برآورده شدن حوائج و توسل به آنها و طلب شفاعت از آنها در حرم آنها و موضوعات دیگر) و در آن چند روایت از کتاب‌های «مصباح کفعمی» و «بلد الامین» در مورد عریضه آمده است.

و یا علامه مجلسی از امام صادق(ع) نقل می‌کند: بر روی کاغذی بنویسد؛ «بسم الله الرحمن الرحیم. انی اتوجه الیک باحب الاسماء الیک و اعظمها لدیک و اتقرب و اتوسل الیک ... » و  بجای کذا و کذا حاجات خود را بنویسد و آنگاه آن را کنار قبر ائمه بیندازید یا در گل تمیزی قرار داده و در نهر آب جاری یا چاه عمیقی یا برکه آبی یا رودخانه یا دریا بیندازد و البته روایتی هم می‌گوید رقعه را در دست گرفته به طرف آسمان بگیرد، به هر صورت این نامه به امام می‌رسد و ان‌شاءالله حاجت وی را برآورده خواهد ساخت.

همچنین در روایت دیگری آمده است: «...ارمها فی النهر أو البئر أو الغدیر تقضى حاجتک إن شاء الله تعالى»؛ (عریضه را در نهر آب یا در چاه و یا چشمه ای می اندازی خداوند انشاءالله حاجت شما را برآورده می کند). و در روایات دیگری هم تعبیر: «...ثم ترمی فی بئر عمیقة أو نهر ...» چاه عمیق آمده است، بنا براین انداختن عریضه در چاه هم عملی شرعی است و در روایات به آن دستور داده شده است.

روایت کارشناسان دینی 

حجت الاسلام والمسلمین نصرت الله آیتی، در رابطه با عریضه‌نویسی و انداختن در چاه مسجد مقدس جمکران گفت: اصل عریضه‌نویسی در روایات ائمه به معنای عرض حاجت و درخواست از معصومین است و این امر تنها اختصاصی به شخص حضرت حجت(عج) ندارد.

وی در مورد لزوم انداختن عریضه ها در آب چاه یا آب روان نیز گفت: در روایات معصومین(ع) همچنین سفارش شده است هنگامی که نامه و عریضه‌ای جهت عرض حاجت به ائمه نوشته می‌شود، بهتر این است که در آب روان انداخته شود و یاحتی گاهی در روایات آمده است که در لابه لای گِل پیچیده شود و همه این سفارشات تنها به جهت حفظ حرمت و تقدس کلام و نام اهل بیت عصمت و طهارت است که توسط شخص نویسنده در آن عریضه نوشته و درج می‌شود.

این کارشناس مهدویت تاکید کرد: هیچ وجه تفاوتی بین چاه عریضه مسجد مقدس جمکران و دیگر چاه‌های آب روان نیست؛ عریضه یا همان نامه‌ی عرض حاجت در هر آب روانی انداخته شود که حرمت نام‌های مقدس موجود در نامه حفظ شود، کفایت می‌کند.

این کارشناس مهدویت با اشاره به اینکه تا کنون بارها محل حفر و استقرار این چاه عریضه در جمکران تغییر یافته است، تاکید کرد: باتوجه به سفارش به مکتوب کردن درخواست و حاجت بندگان و سپردن عریضه در آب روان جهت حفظ تقدس و حرمت آن، نباید این گونه تصور شود که این گونه عریضه های مردم توسط حضرت مهدی(عج) از این چاه عریضه برداشته و قرائت شده و در پی آن امام زمان(ع) جواب حاجات مدرج در نامه را می‌دهد؛ چرا که حضرت حجت به حاجات و درخواست‌های تمامی شیعیان و محبین خویش آگاه است و به لطف خداوند و درصورت صلاح دید حضرت حق، واسطه نیازهای شیعیان خویش در محضر حق می‌گردد و حاجات حاجتمندان را ادا می‌کند.

به گفته حجت الاسلام آیتی،  برخی از این مسائل همچون مسئله چاه عریضه جمکران نباید در بین مردم شبهه و خرافات ایجاد کند بلکه ابتدا باید فلسفه چنین مسائلی دانسته شود و سپس نسبت به آن اقدام شود.

 چاه عریضه مسجد مقدس جمکران پس از آن که حجم عظیمی از عریضه ها در آن جمع شد توسط مامورین مخصوص در مسجد جمع آوری شده و به خمیرتبدیل می شود و سپس آب چاه مجددا توسط آنان پر می‌شود، بنابراین نباید شبهه و خرافاتی در خصوص این چاه و نظایر این مسائل میان شیعیان شکل گیرد.

اما مراجع دینی و معاصر ما نیز به نظر می رسد به اتفاق بر همین رویه تاکید دارند. اینکه این چاه قداست و خاصیت ویژه ای ندارد! به عنوان نمونه پایگاه اطّلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی در مورد اینکه آیا باید عریضه را در چاه جمکران انداخت و اینکه آیا این چاه به دستور امام زمان(عج) حفر شده است؟ پاسخ داده است: جواب یقینا منفی می‌ باشد و شاید بخاطر اینکه در مسجد جمکران فرد در یک حال معنوی خاصی قرار می‌گیرد و دنبال عرض احوال و حوائج خود به مولای خود می‌افتد و از آنجا که از دوران غیبت صغری نامه نویسی به امام زمان (علیه السلام) معمول بوده به فکر نوشتن عریضه به ایشان می‌افتد، متولیان مسجد چاه را برای این حفر کرده‌اند تا در آن بیندازند و وسیله‌ای باشد برای یادآوری این عمل کاملا شرعی به افراد و جا انداختن آن در میان جامعه شیعه ولی همچنان که در آن محل هم نوشته شده است، این چاه موضوعیت ندارد و چاه امام زمان عجل الله نیست و به هیچ وجه توسط ایشان یا به دستور ایشان حفر نشده است بلکه یک چاه معمولی است و لازم نیست حتما در این چاه انداخته شود بلکه در هر چاهی یا آب روانی می‌توان انداخت.

حجت‌الاسلام سیدمحمدکاظم موسوی متقی ، کارشناس مذهبی و مدیرکل امور فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه این سازمان در گفتگو با خبرنگار موج در مورد این رخداد گفت : اصولا دین مبین اسلام برپایه دو اصل شریعت و عقلانیت بنا شده است که همواره مورد تاکید اولیای خدا نیز بوده است. کمااینکه زمانیکه پسر حضرت رسول اکرم (ص) فوت کردند مقارن شد با یک خورشید گرفتگی در مدینه. خیلی ها می گفتند که خورشید به خاطر این واقعه تلخ ، غروب کرده و عزادار است. در حالیکه پیغمبر اسلام با وجودیکه می توانستند از این واقعه طبیعی به نفع خود بهره برداری کنند, این شایعات را شدیدا تکذیب کردند و نگذاشتند فرد یا افرادی از آن سوء استفاده کنند. در واقع ایشان هیچ گاه حاضر نشدند که جهل مردم را مستمسک اهداف خود کنند.

وی در مثالی دیگر به قیام سید الشهدا اشاره کرده و گفت : در حادثه تلخ کربلا نیز همانطور که در زیارت عاشورا نیز آمده است؛ امام حسین (ع) با قیام و فدا کردن جان شیرین خویش ؛ به عنوان ارزشمندترین هدیه الهی به هر انسانی ، تلاش کرد تا مردم عصر خویش را از جهالت بیرون بیاورد . بنابراین وقتیکه دین و شریعت ما تا این حد برپایه علم و استدلال و عقلانیت بنا شده شایسته نیست ما که پیروان مکتب آن هستیم، پایبند خرافات و جهالت باشیم.

موسوی متقی در ادامه به 5اصل شرعی دین اشاره کرده و گفت : همانطور که می دانید از لحاظ شرعی در دین اسلام افعال انسان در یکی از 5 دسته واجب، مستحب ، مکروه ، حرام و مباح قرار می گیرد. اما گاهی انسان کارهایی را انجام می دهد که نشانی از عقلانیت در آنها نیست. به عنوان مثال ، عده ای در ایام عزاداری سید الشهدا، قمه می زنند درحالیکه بنابر فتوا و اظهارات صریح اکثر مراجع و علمای دینی از جمله مقام معظم رهبری ، این فعل خلاف شرع است ولی همچنان عده ای برانجام آن اصرار دارند! همین باعث شده تا وقتیکه در مورد اسلام و آیین عزاداری محرم در اینترنت سرچ می کنیم، تصاویری از قمه زدن اولین گزینه هایی است که به نمایش در می آید. درحالیکه مکتب ما ، بسیار فاخرتر و اصیل تر از اینهاست که به این خرافات آلوده شود و گروهی نیز بخواهند از آنها بهره برداری خاص خود را بکنند!

موسوی متقی تاکید کرد: بنابراین ما باید از هر چیزی که خلاف شرع و عقل و دین ما باشد فاصله بگیریم. حالا می خواهد این فعل در قالب عمل انحرافی باشد یا در قالب خرافات یا حتی اجتهاد "شخصی". یعنی گاهی دیده شده که فعل و عمل یک شخص را به تمام دین منتصب می کنند. یعنی من موسوی اگر با لباس روحانیت فعل خلاف عرفی را انجام دادم نباید به کل روحانیت و دین تسری داده شود. چون من هم یک انسان هستم و قطعا خطاهایی داشته و دارم. درحالیکه باید سیره نبی اکرم و خلق و خوی ایشان که پاک ترین موجودات عالم بودند سرلوحه و سرمشق مسلمان ها باشد.

وی با ذکر اینکه برای تصمیم گیری در مورد یک مساله باید تمام جوانب و زوایای آن را بررسی کرد گفت: مثلا در مورد خبر جعلی واگذاری کوه دماوند ، اطلاعاتی از طریق فضای مجازی و برخی رسانه ها منتشر شد که حقیقتا اصلا سندیت و مشروعیتی نداشت اما از آنجاییکه متاسفانه مردم ما اطلاعات حقوقی اشان کافی نیست، به آن دامن زده شد .

این کارشناس مذهبی نیز با اشاره به روایاتی که در مورد عریضه نویسی وجود دارد و تکرار آنها در مورد وظیفه مسئولان مراکز مذهبی که در آنها چنین رخدادهایی حادث می شود نیز گفت: وظیفه مسئولان مربوطه این است که در مواردی اینچنینی ، اطلاعاتی درست و صحیح را در اختیار شهروندان و زایران قرار دهند تا با رفع شبهات و ایهام های موجود زمینه را برای توسعه اسلام ناب و حقیقی محمدی فراهم کنند.

مدیرکل امور فرهنگی سازمان اوقاف به نوعی از جهالت رایج در جهان امروزی که از آن به عنوان جهالت مدرن یاد می کند اشاره کرده و گفت : در مقبال خرافاتی که در گذشته شاهد آن بودیم ، امروزه شاهد نوعی خرافات که می توان از آن به عنوان جهالت مدرن یاد کرد، هستیم. این نوع از جهالت ناشی از زودباوری شهروندان نسبت به اخبار فضای مجازی است که می تواند بسیار مخرب باشد و باید مسئولان دینی و جامعه دینی ما به گونه ای اطلاع رسانی و آگاه سازی شود که مردم در مواجهه با شبهات و ابهامات تنها به منابع معتبردینی مانند رساله های  مجتهدین رجوع و استناد کند. 

اما این نخستین بار نیست که خرافات با آمیزه های دینی ما در عصر جدید آمیخته شده است. در آذر ماه سال 1387نیز مسئولان همین مسجد جمکران  با همکاری اداره اوقاف استان قم یک اصله درخت کهنسال سرو راکه در محوطه مسجد جمکران قرار داشت به خاطر مبارزه با خرافات قطع کردند.قطع این درخت 500 ساله سرو که اتفاقا اعتراض گسترده تشکل های زیست محیطی را به دنبال داشت پس از آن صورت گرفت که برخی زائران مسجد جمکران با بستن پارچه و قفل به آن دخیل می بستند و انتظار حاجت گرفتن داشتند. همچنین چندی قبل اعلام شد که در یکی از شهرستان های تهران و درآرامستان آن ، با دستور تولیت آن ، چهره بانوان از روی سنگ های قبور حذف و مخدوش شده است.  بستن چاه جمکران در واقع سومین رخداد سال های اخیر در این گروه بوده است. گرچه مسلما این آخرین باری نخواهد بود که برخی از مسلمین گرفتار خرافات می شوند و در انتخاب مسیر واقعی به انحراف می روند. حادثه ای که شاید موثرترین روش مقابله با آن، اطلاع رسانی مسئولان و مبارزه قاطع با این دسته از خرافات دینی در جامعه اسلامی امان است. نه اینکه دوباره چاه عریضه نویسی جمکران مانند گذشته باز شود و دوباره روز از نو، جهالت از نو!