،  به تازگی و همزمان با فرارسیدن فصل سرد سال، بار دیگر شاهد تشدید پدیده آلودگی هوا در تهران به عنوان پایتخت کشورمان بوده ایم. گزارش های رسمی حاکی از این هستند که حتی تهران در رده‌بندی جهانی، در برخی روزها به آلوده ترین شهر جهان نیز تبدیل شده است. موضوعی که تعطیلی گسترده مدارس و دیگر مراکز اداری در این شهر را به همراه داشته است. البته که نهادهای مرتبط با حوزه بهداشت و درمان نیز هشدار می دهند که بهتر است گروه های حساس و خطرناک از قرار گرفتن در معرض هوای آلوده بپرهیزند.

با این همه، موضوع اصلی این است که چالش آلودگی هوای تهران که البته در دیگر کلانشهرهای کشورمان نیز کم و بیش قابل مشاهده است، موضوعی ریشه‌دار است و سال هاست که ما با این پدیده دست به گریبان هستیم. در این نقطه یک سوال مطرح می شود و آن هم است که براستی مشکل اصلی کار کجاست که این بحران حل نمی شود یا به امری ادامه دار تبدیل شده است؟ به نظر می‌رسد برای پاسخ به این پرسش باید ۳ مولفه ر ا مد نظر داشت.

اول اینکه متاسفانه دولت های مختلف کشورمان در سال های گذشته، در مواجهه با پدیده آلودگی هوا، از اتخاذ رویکردها و ابتکارات فعال دوری کرده اند و همین مساله سبب شده تا سال به سال شاهد بدتر شد وضعیت آلودگی هوا در تهران باشیم. به بیان ساده تر، اتخاذ رویکردهای فرسایشی و انفعالی سبب شده تا مشکل نه تنها حل نشود بلکه سال به سال وضعیت بدتری را نیز پیدا کند. در این زمینه، به نظر می‌رسد که دولت ها از هزینه‌کردن سرمایه سیاسی خود به شدت هراس داشته اند و مایل نبوده اند تبعات اقدامات اصلاحی خود در حوزه مقابله با آلودگی هوا را بپذیرند.

نکته دوم اینکه مساله ساختار شهری و الگوی توسعه تهران، یکی از بنیادی‌ترین ریشه‌های ماندگاری آلودگی هواست. ریشه‌ای که معمولاً کمتر از عوامل صنعتی و حمل‌ونقلی دیده می‌شود، اما در عمق ماجرا، تعیین‌کننده‌ترین نقش را داشته و دارد. تهران شهری است که برخلاف اصول توسعه پایدار و برنامه‌ریزی بلندمدت رشد کرده و در دهه‌های اخیر، این رشد نه‌تنها کنترل نشده بلکه با سرعت زیاد و بدون در نظر گرفتن الزامات زیست‌محیطی ادامه یافته است. تهران از ابتدا برای پذیرش این میزان جمعیت و این حجم از تمرکز فعالیت‌ها طراحی نشده بود و همین مساله، اکنون آن را به یکی از پیچیده‌ترین کلان‌شهرهای منطقه از نظر آلودگی هوا تبدیل کرده است.

تراکم بسیار بالای جمعیت در مرکز و جنوب شهر باعث شده است فشار بر سیستم حمل‌ونقل، مصرف انرژی، تردد خودروها و تولید آلاینده‌ها افزایش چشمگیری یابد. برخلاف بسیاری از کلان‌شهرهای جهان که رشد افقی یا چندمرکزی داشته‌اند، تهران سال‌ها با مدل توسعه تک‌مرکزی و فشرده پیش رفته و عمده اشتغال، آموزش، درمان و ادارات دولتی در محدوده‌های مرکزی متمرکز شده است. این وضعیت موجب شده صدها هزار نفر روزانه از مناطق پیرامونی و شهرستان‌های اطراف وارد شهر شوند و موجی از خودروها و آلودگی به‌طور مداوم در ساعات مختلف شبانه‌روز تولید شود. تمرکز خدمات ضروری در نقاط محدود باعث شده شهروندان ناچار باشند برای کوچک‌ترین کار روزانه، مسافت‌های طولانی را با خودرو طی کنند و این الگوی رفت‌وآمد گسترده به‌تنهایی عاملی کلیدی در تولید آلاینده‌هاست.

یکی دیگر از مشکلات اساسی در ساختار شهری تهران، وضعیت نامطلوب توزیع کاربری‌هاست. بسیاری از مناطق مسکونی فاقد امکانات کافی برای کار، تحصیل و خرید هستند و همین کمبود، سفرهای درون‌شهری را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، مناطق صنعتی که باید خارج از محدوده کلان‌شهر قرار می‌گرفتند، طی سال‌های طولانی در دل بافت شهری باقی مانده‌اند و منابع ثابت آلاینده را در فواصل بسیار نزدیک به مناطق پرجمعیت پمپاژ کرده‌اند. این نزدیکی نامبارک بین صنعت و سکونت، کیفیت هوای محلات پایتخت را بشدت کاهش می‌دهد و حتی اگر خودروها نیز آلایندگی کمتری داشته باشند، سهم صنایع محلی همچنان در آلودگی هوا قابل توجه خواهد بود.

مساله سوم اینکه تهران از نظر اقلیمی در موقعیتی قرار دارد که هرگونه خطای انسانی در توسعه شهری اثر مضاعف پیدا می‌کند. احاطه شدن شهر توسط کوه‌ها در شمال و دشت‌های جنوبی موجب ایجاد شرایطی شده است که اصطلاحاً «کاسه جغرافیایی» نامیده می‌شود. این یعنی شرایطی که گردش طبیعی هوا محدود است و آلاینده‌ها به‌سختی جابجا یا تخلیه می‌شوند. اما ساخت‌وسازهای بی‌رویه، برج‌سازی‌های غیرکارشناسی، و تخریب فضای سبز و باغات قدیمی باعث شده است جریان بادهای طبیعی بیشتری مسدود شود و توان تهویه طبیعی شهر کاهش یابد.

مناطقی که پیش‌تر با بادگیرهای طبیعی یا فضاهای باز امکان تبادل هوای بیشتری داشتند، امروز با برج‌های بلند و سازه‌های فشرده احاطه شده‌اند. این تغییرات نه‌تنها به ایجاد جزایر حرارتی کمک کرده، بلکه سبب شده آلاینده‌ها مدت بیشتری در لایه‌های پایین جو باقی بمانند.