، آستان قدس رضوی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اماکن مذهبی و تاریخی، سال‌هاست میزبان نمونه‌های کم‌نظیری از فرش‌های نفیس و قدیمی است که بسیاری از آنها از سوی واقفان نیک‌اندیش، وقف حرم مطهر امام رضا (ع) شده‌اند. 

 این فرش‌ها نه‌تنها از نظر هنری و تاریخی اهمیت دارند بلکه ارزش معنوی خاصی نیز یافته‌اند.

موزه‌ها، از شاخص‌ترین جلوه‌های میراث‌فرهنگی هر ملت به شمار می‌آیند و موزه‌های آستان قدس رضوی افزون بر جایگاه فرهنگی و تاریخی، به دلیل نیت خیر واقفان و ناذران، ارزش و اهمیت معنوی ویژه‌ای نیز دارند.

موزه فرش آستان قدس رضوی، یکی از بزرگ‌ترین گنجینه‌های قالی‌های نفیس جهان به شمار می‌آید که برخوردار از تنوع تاریخی، فرهنگی و زیباشناسانه منحصربه‌فرد است. 

 این تنوع موجب شده تا فرش‌های این مجموعه در طبقه‌بندی‌های گوناگون هنری، فنی و تاریخی جای گیرند.

ویژگی‌های منحصربه‌فرد فرش‌های قدیمی وقفی

فرش‌های قدیمی وقفی آستان قدس رضوی، عمدتاً متعلق به دوره‌های صفویه، قاجار و پهلوی هستند و هر یک از آنها سند زنده‌ای بر تاریخ و فرهنگ ایران به شمار می‌آیند.

سبک بافت، نقوش و رنگ‌بندی این فرش‌ها بیانگر ویژگی‌های هنری و سلیقه دوره‌های مختلف تاریخی، است.

این فرش‌ها به ظرافت و ریزبافتی کم‌نظیر، استفاده از نخ‌های ابریشمی و پشمی باکیفیت و هنرنمایی استادان بزرگی از شهرهایی مانند تبریز، کاشان، کرمان، اصفهان و مشهد معروف‌اند. 

نقوش متنوع اسلیمی، ختایی، گل‌وبوته، محرابی، شکارگاه و همچنین آیات و احادیث قرآنی در طرح‌های این آثار به چشم می‌خورد. 

 بخش زیادی از این نقوش برگرفته از فرهنگ و نمادهای مذهبی، مرتبط با آستان قدس رضوی است.

از دیگر ویژگی‌های ارزشمند این فرش‌ها، وجود وقف‌نامه‌ها و کتیبه‌هایی به خط نسخ یا ثلث در حاشیه یا ترنج فرش‌هاست که در آن‌ها نام واقف، سال وقف و نیّت واقف درج شده و ارزش تاریخی و معنوی فرش را، چندین برابر می‌کند.

در بسیاری موارد، طرح و ابعاد فرش‌های وقفی کاملاً متناسب با معماری صحن‌ها، رواق‌ها و شبستان‌های حرم طراحی شده است و همین موضوع هماهنگی چشم‌نوازی را میان هنر قالیبافی و معماری ایرانی ـ اسلامی، ایجاد می‌کند.

براین‌اساس، در ادامه به معرفی برخی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد فرش‌های قدیمی وقفی آستان قدس رضوی می‌پردازیم. 

 بخشی از این آثار ارزشمند، در موزه فرش آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود و تعدادی دیگر نیز در رواق‌ها و صحن‌های حرم مطهر، قابل‌مشاهده است.

ویژگی‌های قالی‌های وقفی «استاد صفدرزاده»

این فرش‌ها توسط خانواده خیّر و واقف «صفدرزاده» به آستان قدس رضوی اهدا شده و دارای کتیبه وقف با ذکر نام واقف، تاریخ وقف و دعای خیریه است.

این مجموعه، شامل 6 تخته فرش بسیار ظریف و زیبا است که در موزه گنجینه فرش‌های رضوی نگهداری می‌شود. 

علاقه‌مندی به استفاده از طرح‌هایی با مفاهیم عرفانی و ادبی، مهم‌ترین ویژگی فرش‌های استاد در زمینه انتخاب طرح و نقش بوده است. 

از دیگر ویژگی‌های قالی دستبافت صفدرزاده، تنوع رنگ بسیار بالا با رعایت هارمونی رنگ‌های شاد در آنها است. 

وسواس استاد صفدرزاده در ظرافت و مهارت بافت در کنار این تنوع رنگی بالا، کار بافت فرش را برای بافندگان سخت‌تر می‌کرد؛ اما در نهایت، آثاری را پدید می‌آورد که هر کدام به‌خاطر ویژگی‌های منحصربه‌فردی که دارند، در جهان یگانه و بی‌مانند شده‌اند.

قالیچه تصویری «معراج»

قالیچه تصویری معراج که به‌عنوان ریزبافت‌ترین قالیچه جهان به ثبت جهانی رسیده است، توسط حسن نظامی دوست در مدت 4 سال بافته شده و در سال 1384 هجری شمسی به موزه فرش آستان قدس رضوی اهدا شده است.

 طرح این قالیچه که عروج پیامبر اکرم (ص) را نشان می‌دهد بر اساس نقاشی مینیاتور استاد علی مطیع است که برگرفته از اثر استاد سلطان محمد، نگارگر دوره شاه طهماسب صفوی است.

این فرش دارای 325 گره متقارن در 7 سانتی متر است و در تبریز بافته شده است. 

قالیچه «محرابی»

قالیچه محرابی - کتیبه‌ای «وان‌یکاد»، در اواسط قرن 14 هجری شمسی در ابعاد 165×110 سانتی‌متر در اصفهان بافته شده و جنس تار و پود این قالیچه از پنبه و پرز آن از پشم و ابریشم، است.

 همچنین در بالای محراب و در پیشانی این قالیچه کتیبه‌ای، آیات مبارکه سوره «توحید» دیده می‌شود و در طرفین محراب نیز کتیبه‌هایی قابل مشاهده است که، در آن بخشی از «آیت‌الکرسی» بافته شده است.

 در متن قالیچه نیز، درون محراب، آیه «واِن یکاد» با استفاده از خط ثلث، کار شده است.

این در حالی است که دو قالی کتیبه‌ای سوره الرحمن و قالیچه کتیبه‌ای سوره نصر نیز در کنار قالیچه محرابی جزء قالیچه‌های فاخر محسوب می‌شوند که در موزه فرش آستان قدس رضوی، نگهداری می‌شوند.

قالی کتیبه‌ای سوره الرحمن در نیمه دوم قرن 14 شمسی، در ابعاد 230×300 سانتی‌متر در تبریز بافته شده که جنس تار آن از ابریشم و پود آن از پنبه و پرز آن، از پشم و ابریشم است. 

در متن این قالی، 42 کتیبه کار شده است، همچنین، هفت کتیبه در عرض و6 کتیبه در طول آن به چشم می‌خورد که درون هر کتیبه آیه‌ای از سوره الرحمن از «بسم الله الرحمن الرحیم» تا «صدق الله العلی العظیم» با خطوط مختلف و زیبا بافته شده و طرح و نقش هر یک از کتیبه‌ها نیز با توجه به معنای آیه‌ها طراحی شده است.

در معرفی قالیچه کتیبه‌ای، سوره نصر نیز می‌توان گفت، این قالیچه در نیمه دوم قرن 14 شمسی در ابعاد 150×99 سانتی‌متر و از جنس مشابهی مانند قالی کتیبه‌ای سوره الرحمن، بافته شده، همچنین، در متن این قالیچه، در زمینه‌ای کرم رنگ، آیات مبارکه سوره «نصر» به خط ثلث، قابل رویت است.

بخش قابل‌توجهی از این مجموعه با تلاش مرمت کاران خبره، تحت نظارت موزه فرش آستان قدس رضوی، همیشه به‌خوبی حفظ و مرمت شده و اکنون در شرایط بسیار مطلوبی نگهداری می‌شوند.

در مجموع، فرش‌های وقفی آستان قدس رضوی افزون بر جنبه هنری، یادگار ارزشمند و ماندگار فرهنگ، تاریخ و معنویت ایران هستند و نگهداری، معرفی و پژوهش پیرامون آنها برای آیندگان اهمیت فراوان دارد.