، مراسم شب یلدا به عنوان بلندترین شب سال در تمام نقاط ایران جشن گرفته می شود. این جشن باستانی که محدود به دورهمی ها و شب نشینی های دوستانه و صمیمانه به همراه صرف شام و خوراکی های خوشمزه است، از زمان های دور در ایران رواج داشته که فلسفه آن را پیروزی نور بر تاریکی و ظلمت دانسته اند و یلدا یعنی تولد دوباره خورشید.

اما طولانی‌ترین شب سال در گیلان نیز به همراه آداب و سنن خاص خود، همانند دیگر شهرهای ایران فرصتی است برای آموختن‌های بسیار و انتقال تجربیات گذشتگان به نسل جدید برای زندگی بهتر و پشت سر گذاشتن دشواری‌ها و زمستان های سخت زندگی و رسیدن به سپیده دمان نوبختی و خوشبختی.

در این شب پیران و جوانان به دور هم‌حلقه می‌زنند و از تجربیات گذشتگان پند می‌گیرند و دور هم نشینی خانواده‌های گیلانی در شب چله نشان از انجام صله رحمی دارد که از دیرباز به آن اعتقاد دارند.
در این شب قصه‌گویی پیران از افسانه‌های ایرانی و اتفاقات گذشته برای کوچکترهای خانواده جلوه‌ای دیگر دارد.

 پهن کردن سفره شب یلدا/ رسمی که به تجملات کشیده شد

سفره، یکی از اجزای جدایی‌ناپذیر جشن‌ها در بین ایرانیان است و هرکجا که صحبت از عید و جشن در میان باشد، سفره هم دیده می‌شود. سفره شب یلدا، از بافته های خود گیلانیان انتخاب می شود و تزیینات خاص خودش را دارد نه از آن تزئیناتی که امروزه در عکسها و فیلم ها به چشم می خورد؛ بلکه تزئین با میوه‌های مخصوص پاییزی و نوبرانه زمستان مثل انار و هندوانه چیده می‌شود. گیلانی‌ها هم مثل همه ایرانی‌ها روی سفره شب یلدا قرآن، دیوان حافظ، میوه، آجیل و خوردنی‌های سنتی می‌گذراند.

گل نرگس نیز سر سفره گیلانی ها یافت می شود زیرا معتقدند که بوییدن گل نرگس سرما خوردگی در زمستان را کاهش خواهد داد.

در آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، خوردن تنقلات بوداده و سنتی گیلان از جمله خرسِ نخود که در اصطلاح گیلکی به اسم پَشمِ نخود هم شناخته می‌شود و در اصل، سویا نام دارد، رسم است. همچنین، گیلانی‌ها رسم دارند «واویشته بَج» که همان برنج سرخ‌کرده به‌همراه تنقلات و انواع تخمه‌هاست، در شب یلدا بخورند و اینگونه، سفره خوشمزه بلندترین شب سال را مزه‌مزه کنند.

انار دانه شده، ترکیب دوشاب و برف(ورفه دوشاب به گویش گیلکی)، کدوی پخته شده و ازگیل(کونوس) در آب و نمک خیس داده شده می شود. «آوکونوس» یکی دیگر از خوردنی‌هایی است که در این منطقه در شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه می‌شود. در فصل پاییز، ازگیل خام را در خمره می‌ریزند، خمره را پر از آب می‌کنند و کمی نمک هم به آن می‌افزایند و در خم را می‌بندند و در گوشه‌ای خارج از هوای گرم اطاق می‌گذارند.

ازگیل سفت و خام، پس از مدتی پخته و آبدار و خوشمزه می‌شود. آوکونوس در اغلب خانه‌های گیلان تا بهار آینده یافت می‌شود و هر وقت هوس کنند ازگیل تر و تازه و پخته و رسیده و خوشمزه را از خم بیرون می‌آورند و آن را با گلپر و نمک در سینه‌کش آفتاب می‌خورند.آو همان آب و کونوس همان ازگیل به گویش گیلکیست.

 رسم فرستادن طبق یلدایی برای تازه عروس

در گیلان در خانواده‌هایی که در همان سال پسرشان را داماد یا نامزد کرده‌اند رسم است که طبقی برای خانواده نوعروس می‌فرستند.
در این طبق میوه‌ها و خوراکی‌ها و تنقلات ویژه شب چله به زیبایی در اطراف آراسته می‌شود و در وسط طبق هم یک ماهی بزرگ (معمولا ماهی سفید) تازه و خام همراه با تزیین سبزیجات قرار می‌گیرد که معتقدند باعث خیر و برکت و فراوانی روزی زوج جدید و همچنین سلامت و باروری نوعروس می‌گردد.

فال هندوانه در یلدای گیلان

در میان برخی مردم و جوانان دم بخت این استان مرسوم است که در شب یلدا فال هندانه پوس (پوست هندوانه) می‌گیرند.
برای گرفتن این فال، هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم می‌کنند و هر چهار پوست را به پشت سر خود می‌اندازند. در این میان، چهار حالت پیش می‌آید، اگر دو قاچ هندوانه، سفید و دو قاچ، سبز باشد، به معنای حد وسط بودن برای نیت شخص است. اگر سه قاچ سبز و یک قاچ سفید بیفتد، نیت آن خوب است، اگر سه قاچ سفید و یک قاچ سبز باشد، نیت بد است. اگر هر چهار قاچ سبز باشد، به معنای خیلی خوب و اگر هر چهار قاچ سفید باشد، به معنای خیلی بد است.
معمولا مردم در شب یلدا در خانه فردی که از همه بزرگتر است و به او احترام می گذارند، جمع می شوند و فال حافظ می‌گیرند.

داستان های شب یلدا در گیلان و خاتون افسانه‌ای

 قصه‌گویی یکی از مهم‌ترین بخش‌های آداب و رسوم شب یلدا در گیلان محسوب می‌شود، خاتون، شخصیت اساطیری و افسانه‌ای است که در باور مردمان گیلان‌زمین، در شب یلدا می‌توان او را مشاهده کرد.

وقتی که شب چله به لحظات خاصی می‌رسد و همه موجودات عالم برای مناجات با خدا سر خم می‌کنند، موجودی افسانه‌ای به نام خاتون بیدار می‌شود. طبق باور مردم گیلان، اگر در چنین لحظات خاصی، به دهانه یک چاه عمیق بروید و چند بار نام خاتون را بلند صدا بزنید، احتمالاً او از چاه بیرون می‌آید و اگر نخوابید یا بیهوش نشوید، هرچه بخواهید برایتان فراهم می‌کند. برای درک این بخش از آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، افسانه مردی که از خاتون افسانه‌ای سیلی خورد بین مردم گیلان بسیار رواج دارد.

در این بین خانواده هایی که توانایی شاهنامه‌خوانی دارند، دست‌به‌کار می‌شوند و با آن آب‌وتابی که شاهنامه‌خوان‌ها به اشعار فردوسی می‌دهند، حضار را سرگرم می‌کنند. از جمله آداب و رسوم شب یلدا در گیلان که مربوط به قصه‌گویی می‌شود، می‌توان به قصه‌های معروف گیلکی از جمله داستان‌های «شال ترسِ ممد» و «سیا گالش» و «ای‌ویجلی یا یک‌وجبی» اشاره کرد.

سبزی پلو با ماهی شکم پر

غذایی که گیلانی ها معمولا در چله شب می خورند، سبزی پلو با ماهی شکم پر است که از گردو و سبزیجات معطر محلی پر می شود ولی غذاهای دیگری هم مثل فسنجان، کو کو سبزی و… جای خود را همیشه میان سفره گیلانی ها داشته و خواهد داشت.

در پایان باید گفت شب یلدا فرصت مغتنمی برای فراموش کردن کدورت هاست و آشتی و دید و بازدید در واقع باور به نور و روشنایی است، که شام تیره، از دل شب یلدا جشن مهر و روشنایی را به ما هدیه می دهد. پس  باید قدر دانست اینکه تنها چند دقیقه ناقابل می تواند از یک شب عادی، شب یلدا بسازد؛ ولی با هم بودن است که آن را نیک نام کرده و در تاریخ ماندگار شده است.