، در دنیای امروز، جایی که تجارت جهانی بیش از پیش به زیرساخت‌های حمل‌ونقل وابسته است، کریدورهای اقتصادی به عنوان شریان‌های حیاتی عمل می‌کنند و عرصه‌ای برای رقابت استراتژیک قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی تبدیل شده‌اند. برای ایران، به عنوان کشوری با دسترسی به دریای خزر، خلیج فارس و اقیانوس هند، توسعه کریدورهای ترانزیتی نه تنها یک ضرورت اقتصادی، بلکه ابزاری برای نفوذ ژئوپلیتیک و دور زدن تحریم‌های غربی است.

در این راستا کریدور اصلی ایران، «کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال-جنوب  (INSTC)» است که در سال ۲۰۰۰ با توافق ایران، روسیه و هند راه‌اندازی شد. این کریدور، با طول تقریبی ۷۲۰۰ کیلومتر، هند را از طریق بنادر ایرانی (مانند چابهار) به روسیه و اروپا متصل می‌کند و زمان ترانزیت را از ۴۵ روز (از طریق کانال سوئز) به ۱۰-۱۵ روز کاهش می‌دهد، در حالی که هزینه‌ها را تا ۴۰-۵۵ درصد پایین می‌آورد.

اما این تنها بخشی از استراتژی ایران است؛ کریدورهای شرقی (با چین از طریق پاکستان) و غربی (با ترکیه) نیز در دستور کار قرار دارند. در این میان دولت پزشکیان با دیپلماسی اقتصادی تلاش می‌کند جایگاه خود را در این عرصه تثبیت کند.

پیشرفت در کریدور شمال-جنوب

روز دوشنبه (۵ آبان)، فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی اعلام کرد تهران و مسکو ماه آینده قراردادی به ارزش ۱.۶ میلیارد یورو برای تکمیل بخش راه‌آهن رشت-آستارا امضا خواهند کرد. این بخش ۱۶۲ کیلومتری، که از رشت (در گیلان) به آستارا (مرز آذربایجان) امتداد می‌یابد، با تمرکز بر خرید زمین‌های مورد نیاز تا پایان سال، قرار است تا ۲۰۲۷ تکمیل شود. روسیه، که مسئولیت ساخت را بر عهده دارد، قبلاً تجهیزات را تأمین کرده و ایران تأمین مالی را تضمین نموده است.

فرزانه صادق این کریدور را راهی برای ادغام منطقه‌ای بیشتر دانست. وی همچنین گفت با توافق دوجانبه با آذربایجان، ترمینال ریلی آستارا تا پایان ۲۰۲۵ عملیاتی می‌شود. علاوه بر این، در هشتم مهر اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و ایران یک نقشه راه سه‌ساله برای افزایش تجارت امضا کردند، که کریدور شمال-جنوب محور اصلی آن است و هدف‌گذاری تجارت ۱۰ میلیارد دلاری تا ۲۰۲۸ را دنبال می‌کند.

جنبه‌های اقتصادی: فرصت‌های ترانزیت و دور زدن تحریم‌ها

از منظر اقتصادی، کریدورهای ایران پتانسیل تحول‌آفرین دارند. صندوق بین‌المللی پول رشد تولید ناخالص داخلی ایران را برای سال جاری میلادی ۳.۱ درصد اعلام کرد که کمتر از میانگین منطقه‌ای ۳.۹ درصد است، اما کریدور شمال-جنوبمی‌تواند این رقم را با افزایش درآمد ترانزیت جبران کند. این مسیر تجاری، ایران را به هاب ترانزیتی تبدیل می‌کند. در این میان دور زدن تحریم‌ها، کلید اصلی است. با کانال‌های بانکی مستقل (مانند SPFS روسیه و CIPS چین)، ایران می‌تواند تجارت را بدون دلار پیش ببرد. پروژه چابهار، با سرمایه‌گذاری ۵۰۰ میلیون دلاری هند در ۲۰۲۴، ظرفیت ۸.۵ میلیون تن بار را افزایش داده و کریدور مذکور را عملیاتی می‌سازد. با این حال، چالش‌های اقتصادی وجود دارد: تحریم‌های بانکی مانع جذب سرمایه‌گذاری خارجی است و تورم داخلی روند کار کمی کند می‌کند.

جنبه‌های ژئوپلیتیک و رقابت‌های منطقه‌ای: ترکیه، عربستان و قدرت‌های بزرگ

جنگ کریدورها رقابتی چندجانبه است. ترکیه، با کریدور خاورمیانه (اتصال اروپا به خلیج فارس از طریق آنکارا)، رقیب اصلی است. مقاله‌ای در مارس ۲۰۲۵ درباره رقابت ترکیه-ایران در خاورمیانه، تأکید کرد که این رقابت بر برنامه هسته‌ای ایران نیز تأثیر می‌گذارد، عربستان هم با پروژه نئوم و کریدور IMEC که هند را به امارات و عربستان و اروپا متصل می‌سازد، تلاش می‌کند، کریدور شمال-جنوب را به حاشیه ببرد. براین اساس آمریکا به حامی کریدور IMEC تلاش دارند مانع تحقق مسیر ترانزیتی شمال-جنوب شود.

برابن اساس جنگ کریدورهای اقتصادی، عرصه‌ای است که ایران می‌تواند نفوذ استراتژیک خود را از مقاومت نظامی به قدرت اقتصادی منتقل کند. اما در برابر رقبای قدرتمند مانند ترکیه و عربستان، و تهدیدهای خارجی، موفقیت نیازمند تعادل عملگرایانه است، همان‌طور که پزشکیان تأکید دارد. این کریدورها، نه تنها شریان‌های تجارت، بلکه نمادی از ایران قدرتمند در خاورمیانه نوین هستند.