سال 2017 در حالی پایان یافت که خاورمیانه همچنان با بحران‌های زیادی دست‌به‌گریبان است. در این سال گروه تروریستی داعش بسیاری از مناطق تحت سیطره خود را از کف داد و رقابت ایران و عربستان تا حد زیادی تشدید شد. همچنین در بسیاری از مناطق سوریه درگیری‌های نظامی متوقف شد و این کشور به آینده نگاه می‌کند. همچنین تمایلات استقلال خواهان کُردها در اقلیم کردستان عراق از طریق مواجه نظامی و دیپلماتیک بی‌نتیجه ماند. خبرنگار بین‌الملل خبرگزاری موج برای ارزیابی روندهای امنیتی و ائتلاف‌های منطقه‌ای در سال 2017 با «اردشیر پشنگ»، کارشناس مسائل خاورمیانه به گفت‌وگو نشسته که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید:

روندهای امنیتی و ائتلاف‌های منطقه‌ای خاورمیانه در آغاز سال 2017 در چه وضعیتی قرار داشت؟

سال 2017 نیز در حالی آغاز شد که خاورمیانه همچنان مملو از بحران‌های حل‌نشده و دست‌به‌گریبان با چند منازعه و بحران بود؛ بحران سوریه، یمن، عراق و مسئله مبارزه با تروریسم در افغانستان و نیز تحولات سیاست خارجی قدرت‌های بزرگ باعث شکننده‌تر شدن امنیت در این منطقه و درواقع امنیتی‌تر شدن اوضاع شد.

ازنظر ائتلاف‌های منطقه‌ای از اوایل این سال، شاهد انسجام یافتن ائتلاف سه‌گانه ایران، ترکیه و روسیه بر سر بحران سوریه هستیم. روابط مسکو و آنکارا بازسازی شد و از سوی دیگر در عربستان نیز تحولات سیاسی پرشتابی به وقوع پیوست. جناح سیاسی محمد بن سلمان در سال 2017 تلاش زیادی برای تداوم رقابت و جنگ‌های نیابتی با رقیب دیرینه خود جمهوری اسلامی ایران انجام داد که بیش از همه در یمن تجلی یافت.

اما چهره امسال بدون شک «دونالد ترامپ» و راه‌یابی او به کاخ سفید بوده است. این امر هم در روندهای امنیتی و هم در شکل‌گیری ائتلاف‌های امنیتی منطقه تأثیرگذار بود. حضور ترامپ در کاخ سفید، به نزدیکی به عربستان و اسرائیل و از سوی دیگر نیز سیاست ایران هراسی که چند سالی بود دچار وقفه نسبی شده بود بار دیگر با شدت و حدت در دستور کار واشنگتن قرار گرفت.

ایران هم در سال 2017 تلاش کرد به‌جز ائتلاف سه‌گانه یادشده در سوریه، تلاش کرد متحدان خود را در مقابل مخالفانش تقویت کند؛ بشار اسد در سوریه، حزب‌الله در لبنان، دولت مرکزی در عراق و نیز انصار الله در یمن ازجمله قطب‌های مورد حمایت ایران بودند.

روندهای امنیتی و ائتلاف‌های منطقه‌ای خاورمیانه در سال 2017 چه شرایطی را پشت سر گذاشت؟

اگر در سطح کلان به موضوع نگاه کنیم به نظر می‌رسد، روابط ایالات‌متحده و روسیه در سال 2017 نشان از رقابت در عین همکاری داشته است. این دو اگرچه با هم رقابت داشتند، اما تنش محدودی را در خاورمیانه تجربه کردند و نمود عینی این وضعیت را در سوریه شاهد هستیم. درواقع اگرچه واشنگتن و مسکو هر یک در ائتلاف متفاوتی در سوریه حضور دارند، اما با یکدیگر دچار تعارض جدی نمی‌شوند. یکی از دلایل این عدم تنش، وجود دشمن مشترکی به نام داعش است. این امر باعث شد در بیشتر مواقع سال 2017 دو طرف با یکدیگر مشکلی نداشته باشند و همکاری‌هایی را نیز انجام دهند.

عدم تنش نسبی میان دو ابرقدرت باعث شد که رقابت و تنش میان رقبای منطقه‌ای بیش‌ازپیش به چشم بیاید و پررنگ‌تر شود. یعنی ما شاهد هستیم که رویارویی ایران و سعودی روزبه‌روز شدیدتر دنبال شد، ازجمله در یمن. اما دو ابرقدرت فرا منطقه‌ای تمایل چندانی برای مداخله در رقابت‌های منطقه‌ای ایران و عربستان نشان ندادند. همین امر باعث تشدید رقابت دو کشور شد. عربستان برای افزایش حضور در منطقه تلاش کرد و از سوی دیگر ایران نیز تا پایان سال به تقویت متحدان خود پرداخت.

ترکیه اما تلاش کرد مسیر سومی را بپیماید؛ آنکارا کوشید در پی بروز تنش میان میکرو استیت مهم قطر و عربستان این کشور را وارد مدار خود کند و درعین‌حالی که از رویارویی مستقیم با دو ائتلاف منطقه خودداری کرد، تلاش نمود با هیچ‌یک از آن‌ها نیز متحد نشود.

اما همزمان کوشید که از هر دو ائتلاف به نفع خود استفاده کند. در بحران سوریه، آنکارا تا حدودی به سمت ایران میل کرد، در بحران قطر مشی حامی دوحه و درعین‌حال میانجی را حفظ کرد و در خصوص بحران یمن نیز، مواضع این کشور، منفعلانه اما به نفع ریاض است.

بُعد دیگر اقدامات ترکیه را باید در افزایش بازیگری کُردها در منطقه جست‌وجو کرد؛ کُردها در اقلیم کردستان عراق به سمت استقلال حرکت کردند و در شمال سوریه نیز خواهان فدرالیسم هستند. با توجه به منافع استراتژیک ترکیه در خاورمیانه و نگرانی عمیق ایران از به شکل‌گیری واحد سیاسی جدیدی در مرزهایش، دو کشور وارد یک اتحاد پراگماتیک علیه استقلال‌طلبی اقلیم کردستان عراق شدند و با اقدامات مختلف خود تلاش کردند این حرکت را مسدود سازند.

ازجمله موفقیت‌های ترکیه در برابر مسئله کُرد می‌توان به تشویق ایران برای نقش‌آفرینی هرچه بیشتر در برابر استقلال‌طلبی کُردها اشاره کرد. درواقع آنکارا توانست بخش مهمی از هزینه مقابله با کُردها را برای اولین بار به گردن ایران بیندازد.

در خصوص بحران سوریه باید افزود که آنکارا مطالبه «تغییر رژیم» را از یک اولویت کوتاه‌مدت و آنی به یک اولویت درجه چندم مبدل ساخته است. در حال حاضر ترکیه، شکل‌گیری یک منطقه فدرال در شمال سوریه را خطری آنی‌تر برای امنیت ملی خود قلمداد می‌کند.

همکاری آنکارا با تهران و مسکو درباره موضوع سوریه بیش از هر چیز ناشی از این احساس خطر است و به نظر می‌رسد آنگاه‌که مسئله نظام سیاسی آینده سوریه مطرح شود، هماهنگی ترکیه با این دو کشور کمتر خواهد شد.

پیش‌بینی شما در مورد روندهای امنیتی در سال 2018 چیست؟

به نظر می‌رسد، مهم‌ترین موضوع در سال 2018 میلادی میان روسیه و آمریکا در محدوده خاورمیانه عبارت از تعیین تکلیف برای آینده سوریه است. البته هنوز نشانه‌ای از چندوچون پایان دادن به مسئله سوریه دیده نمی‌شود ولی مشکل اول این است که هنوز استراتژی منسجمی برای سوریه توسط دولت جدید آمریکا تدوین‌نشده است.

گفتنی است تعیین تکلیف نهایی برای آینده سوریه ابتدا در بازی، رقابت و همکاری دو ابرقدرت رقم خواهد خورد و سپس بازیگران منطقه‌ای تا حدی موفق خواهند شد، تهدیدات این سناریو نسبت به منافع خود را کاهش دهند.

همچنین در سطح منطقه‌ای نزدیکی واشنگتن به تل‌آویو و نیز ریاض بیشتر خواهد شد. این سه طرف به‌صورت غیررسمی در سال 2018 به یک مثلث متحد در مقابل جمهوری اسلامی ایران مبدل خواهند شد.

از سوی دیگر سناریوها و فشارهای منطقه‌ای علیه دولت ایران نیز تشدید خواهد شد. کشورهای مختلف تلاش خواهند کرد که روابط تهران و واشنگتن را به سمت تنش و حتی درگیری نظامی محدود هم سوق دهند.

به نظر می‌رسد اگر آنچه از سوی غربی‌ها «سیاست ماجراجویانه ایران» در منطقه خوانده می‌شود در سال 2018 ادامه یابد، آمریکا امکان جلب بیشتر حمایت جامعه بین‌المللی علیه تهران را نیز به دست می‌آورد.

همچنین به نظر می‌رسد در چنین شرایط احتمال ایجاد تغییر در پرونده هسته‌ای ایران و توافق هسته‌ای نیز بیش‌ازپیش به وجود خواهد آمد.

از سوی دیگر برخلاف پاره تعارفات دیپلماتیک میان شخصیت‌های ریاض و تهران، چشم‌انداز مساعدی برای ترمیم روابط دو طرف دیده نمی‌شود. تنها نکته مثبت در سیاست منطقه‌ای دو طرف حمایت عربستان و ایران از تمامیت ارضی عراق بوده است.

به نظر می‌رسد در سال 2018 دو کشور از یکدیگر دورتر شوند و در مناطقی همچون بحرین، لبنان، سوریه، یمن و ... دچار اصطکاک منافع بیشتری گردند.

احتمالاً در سال 2018 حامیان منطقه‌ای سیاست دو طرف نیز با یکدیگر برخوردهای شدیدتری خواهند داشت.